1. Mariya Sklodovskaya-Kyuri (1901, 1911)
Mari Sklodovskaya-Kyuri Nobel mukofotini qo‘lga kiritgan birinchi ayol, shuningdek, ikki marta mukofotni qo‘lga kiritgan birinchi olima hamdir. Birinchi marta u eri Per Kyuri va fizik Anri Bekkerel bilan radioaktivlikni kashf etgani uchun mukofotlangan. Bundan tashqari, dastlab ular mukofotni faqat uning eri va Bekkerelga berish niyatida edilar, ammo qattiq norozilikdan keyin Mariyaga ham berishga qaror qilinadi.
Ikkinchi mukofotini esa radiy va poloniyni kashf etgani uchun oladi. Ular Sklodovska-Kyurining boshqa oilali erkak bilan ishqiy munosabati tufayli uning noo‘rin axloqiy xarakterini bahona qilib, marosimda qatnashishni taqiqlamoqchi bo‘lishadi. Biroq uning marosimga kelishiga hech narsa to‘sqinlik qila olmaydi, chunki Mariyaning ta’kidlashicha, “uning ishi va shaxsiy hayoti o‘rtasida hech qanday bog‘liqlik yo‘q”.
2. Gratsia Deledda (1926)
Gratsia Deledda Nobel mukofotini qo‘lga kiritgan birinchi italiyalik ayol va adabiyot bo‘yicha Selma Lagerlyofdan keyin ikkinchisi bo‘ldi. U nufuzli mukofotni “O‘z ona vatani (Sardiniya)dagi hayotni aniqlik bilan tasvirlaydigan she’rlari, shuningdek, umuminsoniy muammolarga chuqur yondashgani uchun” qo‘lga kiritadi.
Uning g‘alabasi yozuvchini darhol mashhur qildi, ko‘plab muxbirlar Deleddaning uyiga oqib kela boshladi. Bir kuni u xonaki qarg‘asi Chekke odamlarning doimiy oqimidan bezovta bo‘layotganini payqaydi, shunda Gratsia: “Agar Chekke charchagan bo‘lsa, men ham holdan toydim!”, — deydi va odatiy hayotiga qaytadi.
3. Gerti Kori (1947)
Biokimyogar Gerti Kori eri Karl va olim Bernardo Husay bilan birgalikda glikogenning katalitik konversiyasini kashf etgani uchun Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi. Olimlar uglerod almashinuvi, ya’ni organizm energiya ishlab chiqarish va saqlashni o‘rganishadi. Keyinchalik ularning tadqiqotlari diabetni davolash usullarini ishlab chiqish uchun asos bo‘ldi.
Mukofotni olganidan so‘ng, Korining o‘sha paytda 11 yoshda bo‘lgan o‘g‘li Tom bunday yuksak mukofot bilan taqdirlangani haqidagi xabarni olgan ota-onasi “ko‘tarinki kayfiyatda” ekanligini aytadi.
4. Gertruda Elayon (1988)
Gertrude Elayon mukofotni fiziologiya va tibbiyot bo‘yicha olimlar Jeyms Blek va Jorj Xitchings bilan birgalikda oladi. Ular mukofotni giyohvand moddalarni davolashning muhim tamoyillarini kashf qilishgani uchun olishgan. U 15 yoshida oshqozon saratonidan so‘nib borayotgan bobosi bilan so‘nggi kunlarini o‘tkazadi. Natijada butun umrini bu kasallikka qarshi kurashga bag‘ishlashga va’da beradi. Shunday qilib, Elayon asosan biokimyoga tayanadigan dorilar tizimini ishlab chiqadi.
Shuningdek, u AZT preparatini ham ixtiro qilgan. Bu OIV va OITSni davolashda ishlatiladigan birinchi dorilardan biri edi. Shuningdek, Gertrude Elayonning kashfiyotlari leykemiya, bezgak, qizamiq, gepatit, artrit, podagra va gerpesni davolash uchun dori vositalarining paydo bo‘lishiga yordam berdi.
5. Fransuaza Barre-Sinussi (2008)
Fransuaza Barre-Sinussi inson immunitet tanqisligi virusini kashf etgani uchun Nobel mukofotini Lyuk Montanye bilan bo‘lishdi. 1983-yilda ular OITSning dastlabki bosqichlarida limfa tugunlari kattalashgan bemorlarda retroviruslarning faol ravishda ko‘payishini aniqladi va inson immunitet tanqisligi virusini ajratib olishdi. Ushbu kashfiyot tufayli kasallik biologiyasi aniq bo‘lib, davolanish ancha osonlashdi.
6. Malala Yusufzay (2014)
Malala Yusufzay tarixdagi eng yosh Nobel mukofoti sovrindori hisoblanadi. U 17 yoshida “bolalar va yoshlar zo‘ravonligiga qarshi kurash va bolalarning ta’lim olish huquqlari uchun” mukofotga sazovor bo‘ldi. Mukofot topshirilishidan 2 yil oldin unga suiqasd qilingan. Bunga Malalaning faoliyati sabab bo‘lgan. Qiz uzoq davom etgan reabilitatsiyadan so‘ng og‘ir ahvolda edi.
Mukofot olishdan oldin ham u yuksak minbarlardan turib, butun dunyoni ta’lim olish imkoniyatini yaratishga chaqirdi. Yusufzayning ta’lim qashshoqlikni tugatish yo‘lidagi birinchi qadamligiga ishonchi komil. Yaqinda Malala har bir ayolning o‘zi xohlagan narsani kiyish huquqini himoya qildi.
7. Mey-Britt Mozer (2014)
Mey-Britt Mozer mukofotni turmush o‘rtog‘i Edvard Mozer bilan birgalikdagi ishi uchun oldi. Ular miyaning fazoda harakatlanishi mexanizmlarini kashf qilishgani uchun taqdirlandi. Oddiy qilib aytganda, ularning ishi quyidagi savollarga javob berishga imkon beradi: Biz bir joydan ikkinchi joyga yo‘limizni qanday topamiz? Biz qayerda ekanligimizni qanday bilamiz?
Kalamushlar ustida tajribalar o‘tkazish chog‘ida ular gippokamp yaqinida yangi turdagi hujayrani topdilar. Er-xotin kalamushlar ma’lum nuqtalardan o‘tganda, ularning asab hujayralari faollashib, navigatsiya uchun o‘ziga xos koordinata tizimini (“ichki GPS”) hosil qilishini aniqlashdi. Xuddi shu hujayralar, ma’lum bo‘lishicha, odamlarda ham bor. Alsgeymer kasalligi bilan og‘rigan bemorlar yo‘nalishini yo‘qotadi — bunga sabab gipopkampning ta’sirlanganligi bo‘lishi mumkin. Mozerlar tomonidan o‘rganilgan bu bilimlarning barchasi Alsgeymer kasalligidan aziyat chekadigan odamlarda fazoviy xotirani yo‘qotish mexanizmini to‘g‘ri tahlil qilishga yordam beradi.
8. Tu Yuyu (2015)
Tu Yuyu bezgakni davolashda katta yutuqlarga erishdi. U Uilyam Kempbell va Satosi Omura bilan birgalikda bezgakni davolashda muvaffaqiyatli qo‘llanayotgan artemizin preparatini ishlab chiqdi.
Hammasi 1969-yilda Tu Yuyu xitoy o‘tlarini tadqiq qilish va an’anaviy qadimiy xitoy tibbiyotini o‘rganish g‘oyasi bilan chiqqanida boshlangan. U barcha retseptlarni daftariga yozadi, keyin ularni sinab ko‘radi. Ma’lum bo‘lishicha, bezgakni davolashda qo‘llanishi mumkin bo‘lgan eng samarali o‘simlik Artemisia annua hisoblanadi.
9. Ester Dyuflo (2019)
Ester Dyuflo Nobel mukofotini turmush o‘rtog‘i Abhijit Banerji va boshqa olim Maykl Kremer bilan birgalikda oldi. Ular “global qashshoqlikka qarshi kurashga eksperimental yondashuvi uchun” taqdirlanishdi. Ushbu yondashuv kambag‘allik muammosini hal qilish osonroq bo‘lgan kichikroq muammolarga bo‘linish kerakligini nazarda tutadi.
Ularning tadqiqotlari natijalari kambag‘allikka qarshi kurash usullarini amalda sezilarli darajada takomillashtirishga imkon berdi. Misol uchun, ularning mehnati tufayli 5 milliondan ortiq hindistonlik bolalar maktablarda korreksion ta'lim dasturlaridan foydalandi va boshqa ko‘plab mamlakatlar sog‘liqni saqlash tizimiga katta subsidiyalar kiritdi.
10. Andrea Gez (2020)
Andrea Gez Nobel mukofotini Rojer Penrouz va Reynxard Genzel bilan birgalikda oldi. Ular qora tuynuk sifatida e’tirof etilgan “galaktika markazida o‘ta kattalikdagi zich obyektni topgani uchun” taqdirlandi. Shuningdek, ular ushbu o‘ta katta qora tuynuk Somon yo‘lining markazidagi yulduzlar orbitalarini boshqarishi mumkinligini taxmin qilishmoqda.
Gezning keng ko‘lamli tadqiqoti qora tuynuklarni o‘rganishga yangi yondashuvni ochib berdi. Uning tadqiqot guruhi hozirda qora tuynuklarning galaktikalar shakllanishi va evolyutsiyasidagi rolini tushunish uchun ushbu yondashuvdan foydalanmoqda. Aytgancha, Andrea Gez fizika bo‘yicha Nobel mukofotini qo‘lga kiritgan to‘rtinchi ayol bo‘ldi.
Izoh (0)