Айрим резавор мевалар, дон-дун ва сабзавотларни тез-тез истеъмол қиламиз-у, ўзбекча номини билмаймиз. Кўпроқ русчасини ишлатамиз. Бизнинг минтақамизда кам етиштириладиган ёки умуман ўсмайдиган баъзи ўсимликларнинг чиндан ўзбекча номи йўқ, аммо кўп ўсимликларнинг номини шунчаки унутганмиз. “Дарё” колумнисти Ориф Толиб бугун ана шундай унутилган ёки кўпчилик билмайдиган сўзлар ҳақида ҳикоя қилади.
Маймунжон, парманчак ва болдирғон
Миллий энциклопедияга кўра, Шимолий Америка ва Евросиёда бу резавор меванинг 400 дан ортиқ тури учрайди. Шулардан 90 тури, асосан кўк маймунжон ва майда мевали маймунжон турлари Ўрта Осиёда ҳам бор. Маймунжон Ўзбекистоннинг тоғолди минтақаларида, далаларда ўсади, томорқа ва боғларда ўстирилади. Минтақамизда тарқалгани сабаб меванинг ўзбекча номи бизга бир қадар таниш. Аммо уни русча номи билан ежевика деб атайдиганлар ҳам етарлича топилади.
Маймунжон шевада парманчак ёки пармачак дейилади. Бу атама илмий тилга ҳам кўчиб ўтган ва адабиётларда маймунжон ёки унинг турлари учун ишлатилади.
Кўк маймунжоннинг болдирғон деган номи ҳам бор, баъзан илмий адабиётларда у зангори маймунжон ёки парманчак деб ҳам берилади.
Қаранг, камёб бу меванинг тилимизда шунча номи бор.
Хўжайин бўлолмаган хўжағат
Дабдурустдан кимдир “Хўжағат нима?” деб сўраб қолса, жавоб тополмай қоламиз. Бу сўзни биладиган-ку унча-мунча топилар, лекин ишлатадиган топилармикан? Асосан китоблар ва мақолаларда учрайдиган хўжағат атамаси – сизу бизга яхши таниш малинанинг ўзбекча номи. У бутанинг ўзини ҳам, мевасини ҳам англатади. Хўжағат Ўрта Осиё, Шарқий Сибир, Узоқ Шарқ, АҚШ ва Европа мамлакатларида ўстирилади.
Ўзбекчада бу резавор меванинг бошқа бир номи ҳам бор – булдурғун. Эътибор берган бўлсангиз, кўк маймунжонни англатувчи болдирғон сўзига яқин, унинг талаффуз варианти. Ҳар икки мева битта туркумга оид бўлгани сабабли сўзлар алмашлаб ишлатилган бўлиши мумкин. Лекин барибир талаффузда фарқ юзага келган ва улар алоҳида сўзларга айланган.
Хўжағат, булдурғун сўзлари илмий ва илмий-оммабоп матнларда учраса-да, тилимизда қўлланмайди ҳисоб. Ҳатто энциклопедиялар, китоб ва қўлланмаларда ҳам асосан малина сўзи ишлатилади. Хўжағат ва булдурғунни ўз уйида хўжайин бўла олмаган сўзлар дейиш мумкин.
Маржумакдан шўрва қилиб бўладими?
Орамизда маржумак сўзини эшитганлар топилса керак. Лекин уни ўзбекча эмас, туркча маънода тушунадиганлар кўпроқ, менимча. Турк таомларини ёқтирадиган кишилар маржумак шўрвасини яхши билади. Бироқ турклар маржумак деганда умуман бошқа нарсани – ясмиқни назарда тутади. Руслар чечевица дейдиган бу дон дуккаклилар оиласига мансуб, нўхатга жуда яқин.
Хўш, унда маржумак нима? У кўпчилигимиз яхши биладиган, лекин асосан русча номини қўллайдиган гречкадир. Руслар бу дон билан юнонлар орқали танишган, шу сабабли унга грекларнинг дони маъносида гречиха, греча, гречка каби номларни берган. Аслида маржумак юнонларга оид эмас. Ёнғоқ рус тилида грецкий орех деб аталганига ўхшаш ҳолат бу.
Айтганча, маржумакдан ҳам суюқ ош қилиш мумкин, лекин у шўрвага эмас, кўпроқ маставага ўхшайди.
Зирк ва унинг қорақанди
Зиркни кўпчилик билса керак. Тоғ, чўл, адир ва ёнбағирларда ёввойи ҳолда ўсадиган ўсимлик ва унинг меваси шу ном билан аталади. Бу резавор мева далаларда махсус етиштирилади ҳам. Юртимизда қизил ва қора зирк тарқалган. Пишган меваси баъзан нордон, баъзан ширин бўлади. Турли овқатларга, масалан, ошга солинади. Табобатда доривор сифатида ишлатилади.
Қора зиркнинг алоҳида номи бор, унинг аталиши тусига мос – қорақанд. Бу ном зирк сингари оммалашмаган, уни ҳамма ҳам билавермайди.
Ранг-рўйи, товланиши сабаб зиркка нисбатан қизил ёқут деган ибора ҳам қўлланади.
Зиркни турклар барбарис ёки кизамик, озарлар зиринж, қозоқлар бўриқорақат, қирғизлар бўру қарағат каби номлар билан атайди.
Нафис чайқалаётган наъматак
Ойбек домланинг “Нафис чайқалади бир туп наъматак” деб бошланувчи машҳур шеъри бор. Наъматак – гули хушбўй бута. Ана шу бута қизил мева тугади. Меваси доривор, уни ҳозир кичик дорихоналардан ҳам бемалол топиш мумкин.
Кундалик турмушда наъматак сўзини эмас, русча номи – шиповникни ишлатамиз. Бу ўсимликнинг кўпчилик билмайдиган ўзбекча номи бор – итбурун. Мевасининг тузилиши ит тумшуғига ўхшагани сабаб шундай от қўйилган бўлиши мумкин. Қирғиз, қозоқ, туркман, қиримтатар ва татарлар ҳам уни шундай атайди. Турклар эса қушбурни деб номлаган. Итбурун атамаси наъматакнинг меваси чўзинчоқ турига нисбатан қўлланади.
Ертут ерда ўсадиган тут эмас
Руслар земляника деб атайдиган резавор меванинг ўзбекчаси – ертут. Ерга яқин жойда мева солгани учун руслар унга шундай ном берган. Ертут аслида қулупнайнинг кичикроқ бир тури. Ер бағирлаб ўсгани ва меваси тутга ўхшаб кетгани учун ўзбекчада ертут деб аталган бўлиши мумкин.
Кўп адабиётларда ертут ва қулупнай синоним сифатида қўлланади.
2022 йили дунёда 9,6 миллион тонна қулупнай етиштирилган. Унинг 35 фоизи Хитой ҳиссасига тўғри келади, йирик етиштирувчилар қаторида АҚШ ва Туркия ҳам бор.
Мунчоқ каби қорағат
Бу резавор меванинг кўпроқ русча номини ишлатамиз, илмий ва илмий-оммабоп адабиётларда ҳам смородина атамаси нисбатан кўп учрайди. Аммо ўзбекчаси ҳам оммага нотаниш эмас. Қорағат ёввойи ҳолда тоғли ҳудудларда бутазорлар орасида, сойларда, тоғ ёнбағирларида ўсади. Бу мева юртимизда махсус етиштирилади ҳам. Қаламчаларидан ёки пархиш – новдани ерга кўмиш усулида кўпайтирилади. Бошқа кўплаб резавор ўсимликлар каби симбағазларга кўтариб ўстирилади. Меваси майда ва юмалоқ бўлади. Тилларанг ва қизил қорағат доналари биллур мунчоққа ўхшаб кетади.
Қорағатни туркий халқлар турлича номланган. Қирғиз, қозоқ, бошқирд, озар қардошлар худди биз каби қорағат вариантидан фойдаланса, турклар фаранг узуми, татарлар қарлиған, қиримтатарлар эса тўрғай узуми дея атайди.
Исмалоқни истамоқ
Истаралигина исмалоқ деган сўзимиз турганда кўпинча шпинат сўзини қўллаймиз. Шпинат тилимизга русчадан ўзлашган. Русчага эса немисчадан ўтган. Шажараси немисчадан қадимги француз тилига, ундан эски окситан, ундан каталан, сўнг араб, кейин эса форс тилига бориб етади. Форсча исфинож тоғу тошлар, турфа эл ва тиллар оралаб ўтиб, шпинатга айланган.
Мутахассислар Марказий Осиё ва Афғонистонни бу сабзавотнинг ватани деб ҳисоблайди. Айримларга кўра эса у Эрон ёки Кавказдан тарқаган.
Исмалоқнинг янги чиққан баргидан сомса, манти каби таомлар тайёрланади, у овқатга ҳам солинади.
Исмалоқ – туркий сўз. Унинг илдизи қадимги туркий тилдаги исмоқ – ҳид таратмоқ феълига бориб тақалади. Исмалоқ – ҳид таратиб турувчи кўкат демак. Бугунги тилимиздаги ис, искамоқ, исириқ сўзлари исмалоқ билан ўзакдош.
Изоҳ (0)