Ўқитувчига ҳам, ўқувчига ҳам бирдай муҳим: эссе қандай ёзилади?

Сўнгги пайтларда эссе атамаси фаол истеъмолга кирди. Энди уни ёзувчи ёки публицистлар эмас, ўқитувчилар ва ўқувчилар ҳам тез-тез қўллай бошлади. Бу Ғарб таълимига хос бўлган эссе ёзиш анъанасининг кириб келгани ва оммалашгани билан боғлиқ. Ривожланган мамлакатлар олий ўқув юртларида ўқишга кириш учун ёки IELTS каби тил билиш салоҳиятини баҳоловчи имтиҳонларда эссе ёзиш топшириқлари берилади. Бу шаклдаги синов машқлари Ўзбекистонда ҳам оммалашяпти. Масалан, миллий сертификат олиш истагида бўлган ўқитувчилардан эссе ёзиш сўраляпти. “Дарё” колумнисти Ориф Толиб бугун ушбу ёзма иш турининг хусусиятлари, уни ёзишда нималарга эътибор бериш зарурлиги ҳақида сўз юритади.

Эссе – эркин асар

Эссе – эркин композицияли насрий адабий жанр. У адабий, фалсафий, ижтимоий, публицистик ва бошқа мавзуларда ёзилади, муаммолар тизимли, илмий тарзда эмас, балки эркин шаклда талқин қилинади. Ўзбек адабиётида эссе жанрида самарали ижод қилган адиблардан бири Шукур Холмирзаев бу жанрни “ёзувчига беҳад кенг эркинликлар беради” дея мақтайди.

Ўқитувчи ва ўқувчилардан талаб қилинадиган эсселар адабиётдаги эсседан фарқ қилади. Бироқ уларнинг умумий жиҳатлари ҳам бор. Ҳар иккисида ҳам муаллифнинг фикри, муносабати, қарашлари, таассуротлари етакчи хусусиятдир.

Хўш, у биз ўрганган иншодан нимаси билан фарқ қилади? Иншода сўз бойлиги, бадиий тил воситаларидан кенг фойдаланиш муҳим саналади. Таълим эсселарида эса кўпинча бирор муаммоли мавзуга муносабат билдириш, унга ечимлар таклиф қилиш сўралади. Бунда ўқувчи факт ва маълумотлардан, иқтибослардан ҳам ўринли фойдаланиши, ҳаётий мисоллар келтириши зарур. Эссе иншога нисбатан ҳажман кичик. Унга режа тузиш ҳам талаб этилмайди. Иншодан ўқувчининг фикрини ёзма шаклда ва бадиий тарзда ифодалаш қобилиятини ошириш кўзда тутилса, эссе фикрлаш, фикрни далиллаш ва муносабатни баён эта олишни шакллантиришга хизмат қилади.

Эссе ёзиш жараёни

Эссенинг турига қараб унга сарфланадиган вақт ҳам турлича бўлади. Эссенинг мулоҳазали, тавсифловчи, умумлаштирувчи, далилли каби турлари бор. Масалан, мулоҳазали ёки тавсифловчи эсседа вақтни асосан ёзишга сарфласангиз, далилли эсседа факт ва маълумотларни излаш, қайта ишлашга ҳам етарлича вақт ажратишингиз керак.

Ўқувчи, талаба, ишга кирувчи номзод, ўқитувчи ёки бошқа мутахассисларга мўлжалланганига қараб эссенинг ҳажми фарқ қилади. Мактаб ўқувчилари одатда 200–300 сўзли эссе ёзади.

Ҳар қандай эссени ёзиш учун маълум бир билим, кўникма ва ҳаётий тажрибага эга бўлиш зарур. Акс ҳолда, ёзганларингиз бўш чиқади.

Эссе ёзиш жараёни кўпинча қуйидагича кечади: муаммо ёки мавзуни аниқлаш – мавзу ҳақида фикрлаш – режалаштириш – ёзиш – текшириш – тузатишлар ва тўлдиришлар киритиш.

Мавзуни қандай ёритишингизга қараб режа тузасиз. Мавзунинг моҳияти нимада, уни нималар орқали очиб бериш ва асослантириш мумкин, қанақа далиллар ва фактлардан фойдаланилади, охирида қандай хулосага келинади? Режани ўзингиз учун белгилаб оласиз, у иншодаги каби матн бошида келтирилмайди. Лекин нима дейишингиз, нималарга урғу қаратишингиз, хулосангиз олдиндан аниқ бўлиши керак.

Эссе қисмлари

Эссе бошқа ижодий ишлар каби кириш, асосий қисм ва хулосадан иборат бўлади. Кириш қисмида эссенинг мавзуси, у ҳақида тушунча бериб ўтилади. Уни ортиқча чўзиб юбормаслик керак. У умумий матннинг 10–20 фоизини ташкил этади. Кириш ўқувчини қизиқтира олишига эътибор қаратинг. Чунки матнни тўлиқ ўқиш ё ўқимаслик қарори кўпинча киришдаёқ ҳал бўлади. Биринчи жумла оҳанрабодай бўлишига эришиш жуда муҳим. У эътибор тортувчи савол, қизиқарли факт ёки мавзунинг долзарблигини аниқ-равшан кўрсатадиган фикр бўлиши мумкин.

Ўқувчи мавзуни тушуниши, сизнинг далил ва фикрларингиз нимага қаратилганини англаши учун қисқача маълумот беришингиз, атамаларни изоҳлашингиз мумкин. Бироқ бунга кўп киришиб кетманг. Улар ҳақида асосий қисмда батафсилроқ ёзиш имконингиз бор.

Кейин тезис, яъни асосий ғоя, нуқтаи назар келтирилади ва унга таъриф берилади. Тезис – сиз илгари сурадиган қараш ёки аргумент. Ёзганларингиз унга йўналтирувчи бўлади. Зарур бўлса, мавзуга доир турли қарашларни, жумладан, бир-бирига зид қарашларни ҳам санаб ўтиш мумкин. Ҳажм масаласига эътибор беринг. Тезис узоғи икки-уч жумла бўлсин. Мақсад – ўқувчининг диққатини мавзуга қаратиш ва сизнинг мавзу бўйича позициянгизни билдириб қўйиш.

Асосий қисмда тезисни қўллаб-қувватлайдиган, сиз илгари сураётган ғоя ёки фикрни далиллайдиган факт ва маълумотларни келтирасиз, таҳлил қиласиз. Унинг ҳажми эссенинг тури, мавзунинг кўламига боғлиқ. Одатда асосий қисм эссенинг 60–70 фоизини ташкил этади. Масалан, ўқувчилар ёзадиган 300 сўзли эссенинг 180–210 сўзи асосий қисмга ажратилиши мумкин.

Хулоса – эссенинг якунловчи қисми. У одатда бутун матннинг 10–15 фоизини ташкил этади. Хулосада тезисга, яъни бош ғояга қайтилади. Асосий фикрлар ўзаро боғланиб, сизнинг фикр ва қарашларингиз, далилларингиз нима учун аҳамиятли экани таъкидланади. Уни ўқувчида чуқур таассурот қолдирадиган фикр, таъсирли гап билан тугатиш зарур.

Матн сифатини ошириш учун тавсиялар

Эссе ёзишдан олдин мавзуни кенгроқ ўрганинг. Тушунмаган нарсаларингизга аниқлик киритинг. Деталлар, атамалар, факт ва рақамларни текширинг.

Муаммонинг моҳиятини қисқача баён қилинг, факт ва далиллар келтиринг. Олимлар, мутафаккирлар ва соҳа мутахассисларининг фикрларидан иқтибослар қўшиш мумкин. Иқтибосларнинг аниқлигига диққат қаратинг.

Ортиқча кириш сўзлар, юк ташимайдиган ифодалардан воз кечинг. Бундай ифодалар ҳар қандай матнда, жумладан, эсседа ҳам фойдасиз. Масалан, “шунингдек”, “шу билан бирга”, “шуни алоҳида таъкидлаш лозимки”, “айтиб ўтиш жоизки”, “ҳаммамизга маълумки”, “олиб борилаётган кенг кўламли ислоҳотлар натижасида”, “кенг кўламли ишлар олиб борилмоқда” каби сўз ва иборалар аксарият ўринларда ҳеч қандай фойдали иш бажармайди.

Содда ва қўшма гаплардан аралаш фойдаланинг. Жумлалар бўлди-бўлди, қилди-қилди, эди-эди каби бир хил шаклдаги феъллар билан тугайвермасин. Орада от-кесимли гаплар ишлатинг. Сўз такроридан қочинг.

Услуб ва индивидуаллик масаласи ҳам муҳим. Самимий ва очиқ фикрли бўлинг. Ўқувчи сиз билан бирга фикрласин, сизни ўзига яқин кўрсин. Ясама ифодалар, китобийлик, ўзингизни билимдон кўрсатишга уриниш эссени зерикарли ва ўқишга яроқсиз қилиб қўяди.

Шунчаки матн ясашга уринманг. Айтадиган аниқ гапингиз бўлмаса, сўз бўтқаси ҳосил бўлиб қолиши эҳтимоли катта. Мисолларингиз ҳам аниқ бўлсин. Умумий, тахминий гаплар фикрга куч бермайди.

Ёзган эссенгизни овоз чиқариб ўқиб кўринг. Шунда унинг камчиликларини, ифодадаги ғализликларини аниқлаш осонлашади.

Имкони бўлса, бир муддатдан сўнг эссени қайта кўриб чиқинг. Агар эссени имтиҳонда бирданига ёзмаётган бўлсангиз, икки-уч кундан сўнг уни “тозарган” мия, янгиланган қараш билан ўқинг. Олдин кўрмаган хато ва нуқсонларни албатта топасиз.

Агар эссенинг ҳажми катта бўлса, уни қисмларга бўлинг ва ички сарлавҳалар қўйинг. Яхлит, катта бир материални ўқигандан кўра кичик қисмлардан ташкил топган материални ўқиш-тушуниш осонроқ. Ўқувчи ички сарлавҳаларга кўз югуртиргандаёқ эссенинг йўналиши, мазмун-моҳияти ҳақида дастлабки хулосага келади. Агар уни шу босқичда қизиқтира олсангиз, материал катта бўлса ҳам, ўқиб чиқади.

Хатбошиларга бўлиш орқали матнга ҳаво беринг. Ҳар бир абзасда бирор асосий фикр ёки қараш ифодаланиши зарур.

Қисқа, лўнда ва аниқ ёзишга интилинг.

Эссе ёзишдаги хатолар

Ортиқча жимжимадорлик. Кўп китоб ўқиганингизни ёки сўз бойлигингизни атай кўрсатишга уринманг. Иншоларда кузатиладиган бадиий бўёқдорлик, баландпарвозликни эссе кўтармайди. Дейлик, оналарнинг болалар саломатлигида тутган ўрни ҳақида ёзяпсиз. “О, она, сен нақадар буюк зотсан! Сенинг меҳринг олдида дарёлар ҳам кичик бир ариққа айланиб қолади. Сенинг қайноқ қалбинг бутун бир оламни иситишга етади. Сен оқ сутинг, улкан меҳру ғамхўрлигинг билан болага шунчаки меҳр эмас, саломатлик ҳам туҳфа этасан” сингари ҳаяжон тўла гаплар мутлақо ортиқча. Бунинг ўрнига болаларни асосан оналар парваришлаши, уларнинг соғлиғи кўп жиҳатдан оналарга боғлиқлигини мисоллар, фактлар билан далилланг. Ёки ҳаётий мисол келтиришингиз ҳам мумкин: “Саккиз ёшимда қаттиқ шамоллаб қолдим. Онам кечаси билан бошимда мижжа қоқмай чиқди. Тонгда эса мени опичлаб йўлга тушди. Дала йўлдан қўшни қишлоқдаги докторникига бордик. У ёзиб берган дориларни ичиб, бир кунда тузалдим. Балки, бу воқеа онамнинг ёдидан кўтарилгандир. Лекин менинг эсимда. Ҳозир ҳам бирор жойим оғриб қолса, фарзандини опичлаганча дала йўлда ҳарсиллаб йўл босаётган онам кўз олдимга келади”.

Мавзуни яхши билмаслик ва ҳаётий мисоллар келтирмаслик. Ўзи яхши билмаган одам бошқаларга нимани тушунтириши, англата олиши мумкин? Ҳаётий мисоллар ҳар доим ҳам ўринли бўлмаслиги мумкин. Лекин кўп ҳолларда ўринли бўлади. У эссенинг жозибадорлигини, ишончлилигини оширади. Муаллифни ўқувчига яқинлаштиради.

Факт ва маълумотлардаги хатолик. Текширилмаган ёки ишончсиз манбалардан олинган фактлардан фойдаланиш сўзингизнинг қадрини туширади.

Далиллашдаги хатолик. Фикрга алоқасиз ёки уни қувватлантирмайдиган далиллар келтирмаслик керак. Далиллар ўрнига риторика ёки қуруқ тасдиқдан фойдаланиш ҳам кони зарар. Фақат бошқаларнинг фикрини келтириш, ўз муносабати ва позициясини ифодаламаслик эса эссени унинг бош хусусияти – шахсий муносабат, қарашни ифодалашдан мосуво этади.

Қайтариқлар. Сўз, жумла ва фикрларни қайтариш, айтиб бўлинган фикрни кейинроқ бошқа шаклда ифодалаш ҳолатлари муаллифнинг малакаси юқори эмаслигини кўрсатади.

Мантиқий кетма-кетликнинг йўқлиги. Жумла ва фикрлар бир-бирига боғланиши керак. Томдан тараша тушгандай бошқа гапга ўтиб кетиш эссенинг яхлитлигига дарз етказади.

Мавзудан четга чиқиш. Мавзуга бевосита алоқадор бўлмаган масалаларга ўтиб кетиш, “ўтлаш” эссенинг ҳажмини ўринсиз оширади, ўқувчининг вақтини ўғирлайди.

Хулосалашдаги хатолар. Хулоса бермаслик, матнда олдин айтиб ўтилган фикрларни шунчаки қайтариш эссенинг муҳим ва якунловчи қисми нуқсонли чиқиб қолишига олиб келади.

Форматлашдаги хатолар. Агар эссени компьютерда ёзадиган бўлсангиз, қўлланаётган шрифтлар ва ҳарфларнинг шаклига диққатли бўлинг. Қалин, қия, тагига чизилган шаклдан меъёридан ортиқ фойдаланиш, шрифтлар хилма-хиллиги, шрифт қўллашдаги принципсизлик эссенинг ташқи кўринишига путур етказади. Агар турфа хил шрифт ишлатмоқчи бўлсангиз, учтадан ортиқ шрифтдан фойдаланманг. Сарлавҳа, ички сарлавҳа ва асосий матн учун алоҳида шрифт қўллаш мумкин. Шрифтлар бошқа компьютерларда бўлиши эҳтимолини ҳам ҳисобга олинг. Ностандарт шрифтдан фойдалансангиз, у бошқа компьютерда бўлмаслиги, натижада турли муаммолар келиб чиқиши мумкин.

Энг ёмони – кўчирмакашлик. Плагиат бошқаларнинг эсселари, мақолалари, асарлари ёки уларнинг парчаларидан манба кўрсатмай фойдаланиш. Бу сизнинг обрў-эътиборингизни кескин туширади. Эссега қўйиладиган баҳо ҳам энг қуйига шўнғийди. Бошқаларнинг фикрлари, ижодий ишларини ўқиб-ўрганиш, улардан бемалол фойдаланиш мумкин. Аммо манба кўрсатишни унутмаслик керак. Бошқа кимдир айтган фикрни сиз ҳам айтишингиз кўчирмакашлик бўлмайди. Плагиат – айнан ифодалаш, бировнинг меҳнатини ўзлаштириб олиш. Айнан ифодаламаяпман-ку деб уч-тўртта сўзини ўзгартириб қўйиш ҳам ўзини оқламайди. Бундай матн моҳиятан плагиат бўлиб қолаверади.

Қандай машқ қилиш керак?

Билим, тажриба, сўз бойлиги, ифода қобилияти жуда муҳим. Демак, ана шу жиҳатларни яхшилашга интилиш зарур.

Бошқа эссе ва мақолаларни, китобларни ўқинг. Улардан ўзингизга маъқул, сизни таъсирлантирган, ҳаяжонлантирган ўринларни алоҳида дафтарга кўчириб ёзинг. Бу матнни ўзлаштиришингизни осонлаштиради. Бироқ сифатли асарларнигина мутолаа қилиш зарур. Ўртамиёна битиклар таъсирини сизга албатта ўтказади ва сиз ҳам шундай ёза бошлайсиз. Сўнг бу даражани энг яхшиси деб ҳисоблаш эҳтимолингиз ортади.

Мавзуйингизга алоқадор манбаларни кўриб чиқинг. Бироқ эссени факт ва маълумотлар гулдастасига айлантирманг. Ортиқча маълумот эссени зерикарли қилиб қўйиши мумкин.

Факт ва рақамлар аниқлигига эътибор беринг. “Олимларнинг фикрича”, “ўтказилган тадқиқотларга кўра” каби ибораларни аниқроқ шаклда беринг. Масалан, “Иллинойс университети олимлари 2020 йили ўтказган тадқиқот натижаларига кўра”, “ЮНИСЕФнинг 2017 йилги ҳисоботида айтилишича” каби жумлалар факт ва далилларни осмондан олмаганингизни кўрсатади. Бунда иқтибос мавжудлиги ҳам муҳим. Кўрсатган манбангизда сиз айтган маълумот бўлмаса, эссенинг қадр-қиммати албатта тушади.

Кўп ёзинг. Имкони бўлса, ҳар куни бирор мавзуда эссе ёзиб кўринг. Сифати, даражаси турлича бўлиши мумкин. Кундан кунга яхшироқ ёзишга ҳаракат қилаверинг. Мабодо кўнглингиздагидай чиқмаса ҳам, хафа бўлманг. Дуч келган қийинчиликларингизни енгиб ўтиш йўлларини қидиринг. Агар ҳар куни ёки кунора эссе ёзиш меъдангизга тегса, оралиқни узайтиринг. Эссе ёзиш машқини малака ҳосил қилгунча давом эттириш мумкин.