Kitoblar, ommaviy axborot vositalari, turli ma’lumot manbalarida uchraydigan joy nomlari ba’zan bizni chalg‘itadi, ikkilantirib qo‘yadi. Masalan, Markaziy Osiyomi yoki O‘rta Osiyo? Qay birini ishlatish kerak? Ularning farqi nimada? “Daryo” kolumnisti Orif Tolib ushbu maqolasida shu kabi joy nomlariga e’tibor qaratadi.
Old Osiyo qayer, Kichik Osiyo-chi?
Turli kitoblar va o‘quv qo‘llanmalarida bu ikki atamaga ko‘zingiz tushgandir. Old Osiyo deganda Osiyo qit’asining g‘arbiy va janubi-g‘arbiy qismi, ya’ni G‘arbiy Osiyo tushuniladi. Bu mintaqaga tabiiy jihatdan Kichik Osiyo, Arabiston, Sinay yarimorollari hamda ularga yondosh orol va hududlar kiritiladi.
Old Osiyo atamasi o‘zbekchaga ruschadan o‘girilgan. Rus tiliga esa nemischa Vorderasien atamasining tarjimasi sifatida o‘zlashgan. Zamonaviy adabiyotlarda ko‘proq G‘arbiy Osiyo atamasi ishlatiladi.
G‘arbiy Osiyoda BMTga a’zo 20 mamlakat to‘liq yoki qisman joylashgan, ularning 13 tasi arab davlati. Mintaqaning aholi soni bo‘yicha yirik davlatlari: Eron, Turkiya, Iroq, Saudiya Arabistoni va Yaman.
Kichik Osiyo esa zamonaviy Turkiyaning asosiy qismini tashkil etadigan mintaqadir. Shu nomdagi yarimorol Qora, Marmar, Egey va O‘rta dengizlar hamda ularni birlashtirib turgan bo‘g‘ozlar bilan chegaralangan. Kichik Osiyoning boshqa bir nomi – Onado‘li. Turklar Anadolu deb ataydilar.
Kichik Osiyo yoki Onado‘li bugun Turkiyaning Osiyo qismini anglatadi.
Yaqin Sharq va O‘rta Sharq: farqi nimada?
Yaqin Sharq va O‘rta Sharq atamalari turli davrlarda turlicha hududlarni anglatgan.
O‘rta Sharq atamasini ilk bor 1850-yillarda Hindistondagi Britaniya ma’muriyati qo‘llagan. 1902-yili amerikalik olim Alfred Mahan bu atamani “Arabiston va Hindiston o‘rtasidagi hudud” ma’nosida ishlatadi va uning ommalashishiga zamin yaratadi.
Yaqin Sharq atamasi ham inglizchada XIX asrda paydo bo‘lgan. G‘arb tadqiqotchilari Sharqni uch qismga bo‘lgan: Yaqin, O‘rta va Uzoq Sharq. Yaqin Sharq Usmonlilar sultonligi va Bolqonni, O‘rta Sharq esa Fors ko‘rfazi va Janubi-sharqiy Osiyo o‘rtasidagi hududni qamragan. Uzoq Sharq atamasi Tinch okeaniga tutash Osiyo mamlakatlari uchun ishlatilgan.
Ikkinchi jahon urushi arafasida buyuk britaniyalik harbiylar O‘rta Sharq atamasini Yaqin va O‘rta Sharqning birgalikdagi hududi uchun qo‘llay boshladi. Keyinchalik bu ommalashdi.
Usmonli sultonligi qulagach, ingliz tilida Yaqin Sharq birikmasi deyarli qo‘llanmay qo‘ydi, O‘rta Sharq esa hududdagi musulmon o‘lkalarni ifodalash uchun ishlatila boshladi.
Undan keyingi davrlarda bu ikki atama turlicha hududlarni bildirdi va chalkashliklarga sabab bo‘ldi.
O‘zbek tilida asosan Yaqin Sharq atamasi qo‘llanib keldi. Bunga esa sobiq Ittifoq davridagi asosiy muloqot tili – rus tilining tutumi sabab bo‘ldi. Chunki ruschada asosan Ближний Восток – Yaqin Sharq atamasi ishlatilgan. Bunda Osiyoning g‘arbiy va janubi-g‘arbiy, Afrikaning shimoli-sharqiy qismidagi hududlar tushunilgan. Rus va o‘zbek tillarida ham O‘rta Sharq birikmasi qo‘llangan o‘rinlar bor, lekin juda kam. Ba’zan Yaqin va O‘rta Sharq shaklidagi variant ham uchrab qoladi.
Milliy ensiklopediyaga ko‘ra, O‘rta Sharq – Janubi-g‘arbiy Osiyoning Pokiston va Turkiya oralig‘idagi qismining shartli nomi.
Bugun ingliz tilida Yaqin Sharq va O‘rta Sharq atamalari sinonim sifatida ishlatiladi.
Atamalar ikki xilligi boshqa tillarda ham kuzatiladi. Olmon tilida har ikki atama qo‘llanadi, O‘rta Sharq ko‘proq inglizchadan tarjima qilingan matnlarda uchraydi. Bolgar, polyak, xorvat kabi slavyan tillarida asosan Yaqin Sharq, fransuz, shved, ispan, yunon va italyan kabi Yevropa tillarida esa O‘rta Sharq ko‘proq ishlatiladi. Mintaqadagi mamlakatlar tillarida, jumladan, arab, fors, turk va ibroniy kabi tillarda ham O‘rta Sharq atamasi afzal ko‘riladi.
E’tiborli jihati: Yaqin Sharq atamasini ham, O‘rta Sharq atamasini ham yevropaliklar iste’molga kiritgan va bunda mintaqaning Yevropaga nisbatan joylashuvini nazarda tutgan.
Bolqon va Fors ko‘rfazi mamlakatlari
Siyosiy xabarlarni o‘qigan-eshitganda bu so‘zlarga duch kelgan bo‘lsangiz kerak. Xo‘sh, ular aynan qaysi hududlarni bildiradi?
Bolqon davlatlari deganda Bolqon yarimorolidagi mamlakatlar tushuniladi. Bolqon yarimoroli Janubi-sharqiy Yevropada. Asosan tog‘li hududlardan iborat. Bolqon yarimorolida Albaniya, Bosniya va Gersegovina, Bolgariya, Gretsiya, Chernogoriya, Shimoliy Makedoniya kabi davlatlar joylashgan. Serbiya, Sloveniya, Turkiya, Xorvatiya, Ruminiya kabi mamlakatlar esa Bolqon yarimorolidan qisman yer olgan. Ba’zan Ruminiya to‘liq shaklda Bolqon yarimoroli tarkibida deb talqin qilinadi.
Fors ko‘rfazi yoki Fors qo‘ltig‘i – Hind okeanida joylashgan, Eron va Saudiya Arabistoni qirg‘oqlari orasidagi ko‘rfazdir. Ummon, Birlashgan Arab Amirliklari, Saudiya Arabistoni, Qatar, Bahrayn, Kuvayt, Iroq va Eron ko‘rfazning qirg‘oqbo‘yi mamlakatlaridir.
Qo‘ltiq dunyoning juda ko‘p tillarida Fors ko‘rfazi deb yuritiladi. Arab mamlakatlari uni Arab ko‘rfazi deb ataydi, bu nom boshqa tillarga ham ko‘chib o‘tgan. Turklar esa unga Basra ko‘rfazi deb nom berganlar.
Turon va Turkiston
Turon atamasi turli manbalarda turlicha talqin qilingan. Milliy ensiklopediyaga ko‘ra, tur elati dastlab “Avesto”da tilga olingan. Keyinchalik turlar Markaziy Osiyo dasht va tog‘ yerlarida yashovchi chorvador aholi deb tushunilgan. Ba’zi olimlar bu atama sak-massagetlarning dastlabki nomi deb hisoblagan. Sak va massagetlarga oid tarixiy yodgorliklar turli hududlardan topilgani inobatga olinsa, Turon atamasi O‘rta Osiyodan kengroq hududni anglatadi.
Ba’zi tarixchi va o‘lkashunoslar Turon turklar, turkiy qabilalarning yurti degan ma’noni bildirganini, keyinchalik “Turkiston” tushunchasiga aylanganini ta’kidlaydi.
Ayrim tadqiqotchilar fikricha, 565-yili So‘g‘dni Turk xoqonligi egallagach, turlar yurti ma’nosidagi Turon turklar yurti Turkiston ma’nosida qo‘llana boshlagan.
Markaziy Osiyoni ifodalovchi Turkiston atamasi VI–VII asr yozma manbalarida aks etgan.
Turon va Turkiston atamalari o‘rta asr adabiyotlarida birday ishlatilavergan.
Amir Temurning “Bizkim, maliki Turon, amiri Turkistonmiz! Bizkim, millatlarning eng qadimi va ulug‘i – Turkning bosh bo‘g‘inimiz!” degan so‘zlari mashhur.
Milliy ensiklopediyaga ko‘ra, XIX asr o‘rtalaridagi Turkistonni shartli uch qismga bo‘lish mumkin:
G‘arbiy Turkiston – hozirgi Qozog‘istonning janubiy qismi, O‘zbekiston, Tojikiston, Turkmaniston hududlari. Sharqiy Turkiston – Shinjon-Uyg‘ur muxtor rayoni. Afg‘on Turkistoni – Afg‘onistonning shimoliy qismi.
Rossiya imperiyasi G‘arbiy Turkiston hududini bosib olgach, uning o‘rnida Turkiston general-gubernatorligini tuzadi. Tarixchi Shamsiddin Kamoliddinning yozishicha, keyinchalik hokimiyatni egallagan bolsheviklar mustaqil Turkistonni qayta tiklash g‘oyasi tug‘ilishidan xavfsirab 1924–1925-yillarda shoshilinch suratda “Turkiston xalqlarining milliy-davlat chegaralanishi” deb atalmish tadbirni o‘tkazgan. Natijada o‘sha paytda siyosiy ahamiyat kasb etgan Turkiston atamasi sun’iy ravishda iste’moldan chiqarilib, o‘rniga rasman O‘rta Osiyo geografik atamasi joriy qilingan.
Chindan ham yagona Turkiston jadidlar harakatining g‘oyalaridan edi, Turkiston muxtoriyatining tuzilishi ana shu g‘oya yo‘lidagi katta bir qadam bo‘lgan. Sovetlar muxtoriyat bilan birga milliy davlatchilik g‘oyalariga ham zarba bergan.
O‘rta Osiyomi yoki Markaziy Osiyo?
Turli adabiyotlarda, ommaviy axborot vositalarida bu ikki atamaga tez-tez duch kelamiz. Xo‘sh, ularning o‘xshash va farqli jihatlari nimada? O‘rta Osiyo atamasi nega kam qo‘llanyapti?
Manbalarga ko‘ra, O‘rta Osiyo va Markaziy Osiyo atamalari zamonaviy geografiya fani asoschilaridan biri, nemis geografi Fridrix Humbolt asarlari ta’sirida yuzaga kelgan.
O‘rta Osiyo atamasining ommalashishiga sovet hokimiyati o‘tkazgan milliy-hududiy chegaralanish turtki berdi. O‘rta Osiyo iqtisodiy rayoni tuzilib, unga O‘zbekiston, Qirg‘iziston, Tojikiston, Turkmaniston va Qozog‘istonning janubiy hududlari kiritildi. Qozog‘iston alohida iqtisodiy rayon sanalgani bois O‘rta Osiyo va Qozog‘iston birikmasi keng qo‘llandi. Shunday qilib, O‘rta Osiyo deyilganda mintaqadagi to‘rt mamlakat tushuniladigan bo‘ldi.
Markaziy Osiyo atamasi turli yondashuvlarga ko‘ra turlicha hududlarni anglatadi. Masalan, UNESCO talqiniga ko‘ra, Mongoliya, shimoli-g‘arbiy Xitoy, Qozog‘iston, Qirg‘iziston, O‘zbekiston, Turkmaniston, Tojikiston, Rossiyaning Osiyo qismidagi sharqiy hududlar, Afg‘oniston, Hindistonning shimoli-g‘arbi, Pokistonning sharqiy qismlari, Eronning shimoli-sharqiy qismlari Markaziy Osiyoni tashkil etadi.
Mashhur “Britannica” ensiklopediyasi esa O‘rta Osiyo va Markaziy Osiyo atamalarini bir xil ma’noda sharhlaydi: ularni Qozog‘iston, Qirg‘iziston, O‘zbekiston, Turkmaniston va Tojikistondan iborat hudud hisoblaydi.
1992 yili Qozog‘iston prezidenti Nursulton Nazarboyev O‘rta Osiyo va Qozog‘iston atamasi o‘rniga Markaziy Osiyo atamasini ishlatishni ilgari suradi. Chunki bu atamada beshala respublika ham ifodalanar edi. 1993 yili Toshkentda o‘tgan sammitda ushbu taklif ma’qullanadi. Shundan buyon Markaziy Osiyo atamasi keng qo‘llana boshlaydi. Hozir ommaviy axborot vositalarida, siyosatchilar nutqlarida, xalqaro mintaqashunoslikda Markaziy Osiyo besh mamlakatni ifodalash uchun ishlatiladi. Geografiya ilmida esa xuddi UNESCO talqini kabi kengroq hudud nazarda tutiladi.
Chalkashlikning oldini olish uchun tadqiqotchilar keng ma’nodagi Markaziy Osiyo atamasi o‘rnida Ichki Osiyo (Inner Asia) atamasini qo‘llashni taklif qilyapti. Ammo bu atamaning ham turli talqinlari bor.
Kavkazorti qayerda?
Kitob va qo‘llanmalarda Kavkazorti, Kavkazorti mamlakatlari kabi iboralar tez-tez uchraydi.
Kavkaz Yevropa va Osiyo qit’alari chegarasidagi mintaqadir. Kavkazorti esa Kavkazning Katta Kavkaz tizmasidan janubdagi qismi. Bu hududda Ozarbayjon, Armaniston va Gruziya joylashgan. Kavkazorti mamlakatlari deganda ayni shu davlatlar tushuniladi.
Kavkazorti toponimi o‘rnida Janubiy Kavkaz, Transkavkaziya kabi atamalar ham ishlatiladi.
Izoh (0)