Бир замонлар туркий қавмларнинг ери бўлган ўлкалар вақти келиб Россия империяси таркибига ўтди. Бироқ жой номларида ўша олис тарих излари бугунгача сақланиб қолган. “Дарё” колумнисти Ориф Толиб номи туркий илдизга эга шундай жойлар ҳақида ҳикоя қилади.
Челябинск – Чалабий шаҳри
Челябинск – аҳоли сони бўйича Россияда саккизинчи ўринда турувчи шаҳар. Аҳолиси бир миллиондан ортиқ.
Челябинск шаҳри номининг келиб чиқиши ҳақида турли қарашлар бор. Энг кенг тарқалган талқинга кўра, у киши исмидан – Чалабий сўзидан келиб чиққан. Чалабий оти ва унвони туркларда кенг тарқалган. Шу номдаги бир неча машҳур кишилар бор. Аммо манбалар бу сўзни дастлаб Ўрта Осиёдаги туркий қавмлар ўзлаштирганини таъкидлайди.
Туркча челеб сўзи хўжайин, улуғ зот, тангри каби маъноларга эга. Илдизи сурёнийча ṣəlab – хоч сўзига бориб тақалади. Ўзбекчада қўлланадиган салиб сўзи ҳам ана шу ўзакдан.
Рус ўлкашуноси Владимир Витевский фикрича, челаб – бошқирдча сўз. Маъноси – челак ёки лавлаги. Олим Челябинск чиндан ҳам челаксимон ҳавзада жойлашганига эътибор қаратади.
Оренбург – ўрдаги шаҳар
Оренбург – Жанубий Уралдаги энг йирик шаҳарлардан бири. Унга 1734 йили император Анна Иоанновна қарори билан асос солинган. Ор (ўқилиши – Ўр) ва Ёйиқ дарёлари қўшилган жойда бир қўрғон барпо этилади. Уни дарё номи билан Ор қалъаси деб атайдилар. Ўша даврдаги урфга кўра шаҳар-қўрғон немисча услубда Оренбург – Ор дарёси бўйидаги шаҳар номини олади. Кейинчалик у бир неча бор Ёйиқ дарёсининг қуйи қисмига кўчирилади. Эски ўрнида фақат қалъа сақланиб қолади. Қалъа ўрнида ҳозир Орск шаҳри қад кўтарган. Шундай қилиб, дарё номи икки шаҳар отига кўчган.
Ор дарёсининг номи ҳозирги ўзбек тилида ҳам ишлатиладиган туркий ўр – чуқурлик, жарлик, ўра сўзидан ҳосил бўлган. Ўр қазмоқ, ўрга тушмоқ, ўру қир каби ибораларда айни шу ўр сўзи қатнашган. Ўр сўзининг тепалик, баландлик маъноси ҳам бор.
Саратов – сариқ тоғ
Саратов – Волга бўйидаги йирик маданий, иқтисодий шаҳар. 1590 йили қўрғон сифатида ташкил этилган.
Шаҳар номининг келиб чиқиши ҳақида турли қарашлар бор. Энг кенг тарқалган фикрга кўра, туркий тиллардаги сари тау – сариқ тоғ ибораси шаҳар номига асос бўлган. Қалъа Волганинг юқори қирғоғида, тоғлар атрофида қад кўтарган. Бу тоғлар атрофдан сариқ-кулранг кўринган. Маҳаллий халқ уни сари тов деб атаган. Кейинчалик бу ном ён-атроф ҳудудларга ва қалъага нисбатан ҳам ишлатила бошлаган.
Бошқа бир фикрга кўра, шаҳар номи туркий тиллардаги сар атав – пастликдаги орол ёки сарик атов – қирғий ороли ибораларидан ҳосил бўлган.
Топоним тарихини славян ва эроний тилларга боғловчилар, турли афсоналарни асос қилиб кўрсатувчилар ҳам бор.
Азов – адоқдаги шаҳар
Азов – Дон дарёси этагидаги шаҳар. Унинг номи келиб чиқиши бўйича ҳар хил қарашлар бор.
Бир қарашга кўра, оти жойлашувига кўра қўйилган. Шаҳар номига туркийча азау сўзи асос бўлган. Туркий тилларда азақ, азағ, азау, адақ каби шаклларда қўлланган бу сўз қуйи жой, тугалланиш, охир каби маъноларни ифодалаган. Бугун биз ишлатадиган оёқ, адоқ сўзлари ҳам ана шу ўзакка бориб тақалади.
Баъзи тарихчиларга кўра, тахминан 1067 йили ҳудудни қипчоқлар эгаллаган ва Азов ўрнидаги қишлоққа Азувхон (Азоқхон) номини берган.
Кейинчалик шаҳарга яқин денгиз ҳам шундай номланган: дастлаб соҳилга туташ сувлар Азов денгизи деб юритилган бўлса, вақтлар ўтиб бутун ҳавза шу ном билан атала бошлаган.
Тюмень – ўзимизнинг “туман”
Тюмень шаҳрига 1586 йили асос солинган. Тура дарёси бўйида. Аҳоли сони бўйича Сибирдаги тўртинчи йирик шаҳар.
Бу шаҳар номининг келиб чиқиши ҳақида турли қарашлар бор. Кенг тарқалган талқинлардан бирига кўра, у туркий тиллардаги туман – ўн минг сўзидан келиб чиққан. Маҳмуд Кошғарий бу сўзни жуда кўп ва ўн минг маъноларида изоҳлайди.
Туман тарихда ўн минг кишилик ҳарбий қисмни, ўн минг ва ундан ортиқ аскар етказиб бериш имконига эга ҳудудий бирликни ҳам ифодалаган. Баъзилар шаҳар номида шу маъно бор деб ҳисоблайди. Лекин буни маъқулламайдиганлар кўп: Сибирда ўзи ҳозир ҳам одам кам бўлса, бу ҳудуд ўтмишда ўн минг аскар бера олган бўлиши мумкин эмас.
Мантиқан асосли вариант ҳам бор: Тюмень шаҳри пастликда жойлашган. Сибир татарлари тилида туман сўзи пастлик, ува маъносига эга. Шаҳар номи шу сўздан олинган. Сибир татарлари тилидаги бу сўз ҳозирги ўзбек тилида тубан шаклига эга. Унинг бош маъноси – қуйи, паст дегани.
Қирим – хандақли шаҳар
Қирим – жуда қадим ўлка. Милоддан олдинги 1-мингйилликда бу ерларда киммерий, тавр ва скиф қабилалари яшаган. Шу боис антик адабиётларда Таврика, Таврия, Таврида каби номлар билан тилга олинган. Бу топонимлар тавр қабиласи номидан келиб чиққан. XIII асрда ҳудуд Олтин Ўрда қўл остига ўтади. Шу даврдан эътиборан Қирим номи урфга кирган.
Қирим яриморолининг оти бўйича турфа хил қарашлар бор. Қирим сўзи қадимда бу ҳудудда яшаган киммерий қабиласи номидан келиб чиққан деган фикр ҳам бор. Лекин унинг эҳтимоли кам. Чунки Қирим номи ишлатила бошлаган пайтда ҳудудда бу қабилалар ҳам, улардан нишон ҳам қолмаган эди.
Энг кенг тарқалган бир талқинга кўра, дастлаб қўрғон, кейинчалик шаҳар бўлган Қиримнинг номи туркий тиллардаги қирим – чуқурлик, жарлик, хандақ сўзларидан юзага келган. Олдин шаҳар атрофида йирик мудофаа иншооти – хандақ бўлган.
Эътибор берган бўлсангиз, қирим сўзининг талаффузи ўзимизнинг қир сўзи билан уйқаш. Қир ўзбекчада ясси тоғ, баланд текислик маъносига эга. Чет, чекка маъносидаги қир сўзи ҳам бор. Сидирмоқ, тарашламоқ, енгил ўймоқ маъносидаги қирмоқ сўзини ҳам ишлатамиз.
Баъзилар Қирим номини менинг қирим маъносида ҳам шарҳлайди.
Қирим яриморолида асли туркийча бўлган жой номлари жуда кўп. Чунки ўлкани руслар эгаллагунга қадар бу ерда асосан туркий тилли қавмлар яшаган ва жуда кўп ерларга улар ном берган.
Қирим сўзини русчага тақлидан Қрим шаклида ёзиш урфга кирган. Лекин бу хато. Чунки унинг талаффузи чақирим сўзидаги қирим билан бир хил. Хорижий жой номларини, айниқса асли туркий бўлган топонимларни ўзбек тили қоидаларига кўра ёзиш керак.
Урал – ўралган жой
Урал – Россиядаги географик ҳудуд. Шу номдаги тоғ ва дарё, қишлоқ ва шаҳарчалар бор.
Урал номининг келиб чиқиши ҳақида турфа хил қарашлар бор. Рус тилининг маҳаллий тиллар билан алоқасини ўрганган мутахассислар бу сўз бошқирд тилига мансуб деган хулосага келган. Чунки маҳаллий халқ ва элатлар тилида фақат бошқирд тилидагина бу жой номи шу шаклда ишлатилади. Ханти, манси, удмурт, коми каби халқлар ҳудудга бошқа ном берганлар.
Ўр сўзи бошқирд тилида эскидан ишлатилади, у қадимги туркий тилга мансуб. Ўзбек тилидаги тепалик, баландлик маъносидаги ўр сўзи ҳам айни шу сўзга бориб тақалади. Ўр-қир, ўрламоқ, ўраламоқ, ўркач каби сўзлар ўр илдизидан ўсиб чиққан.
Таниқли географ олим Эдуард Мурзаев руслар Уралтов номини бошқирдлардан XVI аср ўрталарида ўрганганини ёзади. Шу боис бу ном туркийча орол ёки ўрал (ўралмоқ) номларига боғланади.
Ўрал сўзи бошқирд тилида белбоғ маъносига ҳам эга. Бошқирдларнинг “Ўрал ботир” номли халқ достони ҳам бор.
Агар озгина диққат билан тингласангиз, бошқирдчани тушунса бўлади. Татарча, қозоқча ва туркманча қоришмасига ўхшайди.
Изоҳ (0)