Ўтмишда туркийлар ва мўғуллар қўшничиликда яшаган, ўзаро яқин алоқада бўлган. Бу эса тилларнинг ўзаро таъсирлашишига, бир-биридан сўз олиб, сўз беришига замин яратган. Ўзбекчада ҳам асли мўғулча бўлган сўзлар анчагина. Улар тилимизга сингиб, ўз сўзимизга айланиб кетган. “Дарё” колумнисти Ориф Толиб бугун ана шундай сўзларнинг баъзиларини шарҳлайди.
Чирой – юз, чеҳра
Бу сўз XIV аср бошида яратилган “Қипчоқлар китоби” (Codeх Cumanicus) луғатига киритилган. Чирой сўзи мўғулча сарай – юз, чеҳра, кўриниш сўзидан.
Навоий асарларида гўзаллик, жамол маъноларида қўлланган бу сўз ҳозир ҳам айни шу мазмунни ифодалайди.
Чирой мўғулчадан ўзлашган бўлса, туркий тилда унинг муқобили бўлмаганми? Бўлган. Маҳмуд Кошғарий чиройли маъносида кўрклуг, тайланг, эзгу каби сўзларни келтиради. Бугун улардан иккитаси тилимизда бор. Кўрк чирой, кўркли, кўркам чиройли маъносида бўлса, эзгу сўзи яхшилик бахш этувчи, хайрли деган мазмунга эга.
Манглай – пешона
XII–XIII асрларда тилимизга ўринлашган манглай сўзи мўғулчада пешона, олдинги, илғор каби маъноларни англатган. Бу сўзни Навоий асарларида учратиш мумкин. У XIV асрга оид “Ат-туҳфа” луғатига ҳам киритилган.
Хўш, манглайнинг асл туркий варианти бўлганми? Бўлган: алин.
Манглай бугун тилимизда нисбатан кам қўлланади, алин эса мутлақо истеъмолдан чиқиб кетган. Уларнинг ўрнини форсча пешона эгаллаган. Баъзан шунақа – асл сўзларимиз, асрлар бўйи яшаб келган нодир ибораларимиз тилимизнинг пешонасига сиғмай қолади.
Силовсин – йиртқич мушук
Силовсин – мушуксимонлар оиласига мансуб, оёқлари узун, тумшуғи чўзиқ, кўзи жуда ўткир йиртқич ҳайвон. Унинг териси ҳам шу сўз билан аталади. Ўрта асрларда мўғул тилидан ўзлашган силовсин сўзи аслиятда ҳам шу ҳайвонни билдирган. У мўғул шеваларида силиус, шулуус, силегусун, шулуухен каби шаклларга эга бўлган.
Туркий тилларда силовсинга жуда ўхшаш ҳайвон қорақулоқ деб аталган. Унинг дашт силовсини, Миср силовсини каби номлари ҳам бор.
Дўнон отми, эчкими?
Мўғул тилидан ўзлашган дўнон сўзи ўзбекчада уч ёшга тўлиб, тўрт ёшга ўтган от ёки туяни ҳам, икки ёшга тўлиб, уч ёшга қадам қўйган қўй ёки эчкини ҳам англатаверади. Масалан:
Дўноннинг тойлиги бўлмас,
Нокаснинг – бойлиги.
Бу мақолда гап от ҳақида эмас, чунки тўрт ёшли от тойдан афзал. Мақолда эса афзаллик эмас, камчилик назарда тутиляпти. Чунки нокас бой бўлолмагани каби дўнон ҳам той бўлолмайди деган маъно англашиляпти. Бу ўринда дўнон қўй ёки эчки маъносида.
Бу сўз кўчма маънода бўйи етган мазмунида ҳам қўлланади. Лекин бу кўпроқ халқ оғзаки ижоди, шева ёки сўзлашувда кузатилади.
Мўғулча дўнў ёки дўнўн сўзининг ўзаги тўрт – дўрў (дўрвўн) сўзига бориб тақалади. У тўрт ёшдаги эркак ҳайвонни билдирган. Ҳозирги мўғул тилида эса тўрт ёшли буқани англатади.
Мўғулчадан гурав ёки гурван – уч ўзагидан ясалган сўзлар ҳам ўзлашган. Ғўнон – икки яшар айғир ёки қўчқор. Ғунажин – икки ёшдан ошган урғочи қорамол. Қизиқ томони, ўзбекчада уч маъноси иккига ўзгариб қолган.
Салқин, сарин ва шудринг
Салқин сўзи ўзбекчада илиқдан пастроқ оромбахш ҳаво ҳароратини ва қуёш нури тушмайдиган, серсоя жойни англатади. Унинг илдизи мўғулча салхин сўзига бориб тақалади. Ҳозирги мўғул тилида бу сўз шамол, шамолли, шамол билан ишлайдиган каби маъноларни англатади.
Сарин ўзбекчада тоза ва янги, салқин ва ёқимли, нафис каби маъноларда қўлланади. Илдизи мўғулча серуун – салқин, совуқ, тетиклаштирувчи сўзига бориб тақалади. Ўзбекчада шу сўзга ўзакдош бошқа бир сўз ҳам бор – сергак. Бу сўзни сезгир, фаҳми ўткир, уйғоқ каби маъноларда қўллаймиз. Сергак аслида туркийча, у мўғулчага туркий тиллардан ўзлашган деган қараш ҳам бор.
Шудринг эса мўғулча шуудер сўзидан. У Навоий асарларида шудрун шаклида учрайди.
“Ўлжа тушган” ҳарбий атамалар
Ўзбекчага мўғулчадан бир қанча ҳарбий атамалар “ўлжа тушган” – доруға, ясовул, қоровул, баковул, дубулға, навкар.
Навкар сўзи ўзбекчада ҳарбий хизматкор, аскар маъноларида қўлланади. Аслиятда ҳарбий соҳага алоқасиз маънога эга. Мўғулчада нўхўр дўст, ўртоқ, йўлдош; турмуш ўртоқ, эр мазмунида ишлатилади.
Ўлжа сўзининг ўзи ҳам мўғулчадан. Навоий асарларида ўлжа билан бирга шу маънода толон сўзи ҳам қўлланади.
Олимлар мўғулча деб қараладиган барча ҳарбий атамалар ҳам мўғулча эмаслиги, уларнинг кўпи қадимги туркий илдизларга эгалигини таъкидлайди. Масалан, тилшунос Абдувоҳид Ҳайит кешиктен, туманбеги, тархон, ўрон, тўлғама, ҳатто жавонғор, баронғор, ғул каби атамалар туркий сўз эканини айтади.
“Доно”лигини йўқотган мерган
Мерген мўғулчада ўқ отиш бўйича ғолиб, ўқни аниқ отувчи, доно, салоҳиятли каби маъноларга эга. Ўзбекчада эса нишонни бехато урадиган, ўқчи аскар маъноларида ишлатилади. Аслиятдаги доно, билимдон маъноси ўзбекчага кўчиб ўтмаган.
Бу англамга эга туркийча сўз бўлганми? Бўлган. “Девону луғатит турк”да атим, яъни отувчи сўзи мерган маъносида келади. Атим эр – ўқ отишга уста одам.
Бугун тилимиздан ўз сўзимиз атим бош олиб кетган, мерган сўзини ҳам кам ишлатяпмиз. Ўрнига асли инглизча снайперни маъқул кўряпмиз. Унинг ўзагида snipe – лойхўрак сўзи ётади. Лойхўрак – кичкина жуссали, яширинишга уста, тез учадиган ва ҳаракатини туйқус ўзгартирадиган қуш. Уни отиш учун ўта маҳоратли мерган бўлиш зарур. 1770 йиллари Ҳиндистонда британиялик аскарлар лойхўрак овлаш маъносида to snipe, sniping сўзларини ишлата бошлайди. 1820 йили бу феъллардан янги сўз – sniper ясалади ва у 1824 йили илк бор ҳарбий атама маъносида қўлланади. Биринчи жаҳон уруши туфайли снайпер омма тушунадиган сўзга айланади.
Ёмғирдан тўзонга, тўзондан шамолга
Бўрон сўзи ўзбекчада тўзон ёки қор-ёмғир аралаш эсадиган шиддатли шамолни англатади. Бу мазмундан бир неча кўчма маънолари ҳам ўсиб чиққан. Бўрон деганда қор-ёмғирсиз ҳолат ҳам тушунилиши мумкин. Масалан, қум бўрони ибораси шамолдаги қум тўзонини билдиради, бунда бирор ёғин бўлмайди. Бўрон турди, бўрон қутурди каби бирикмалар ҳам гувуллаб эсаётган, ҳамма ёқни ағдар-тўнтар қилаётган шамолни тасаввуримизда жонлантиради.
Бу сўз – мўғулча бўрўўн сўзининг ўзлашма шакли. Аслиятда у оддий ёмғирни билдиради, шамол ёки тўзон мазмунига эга эмас.
Қадимги туркий тилда кишини ўлдирадиган қаттиқ шамол, бўрон маъносида қад сўзи ишлатилган: қад бўлди – бўрон қўзғалди. Эр қадти дегани киши қор бўронидан ўлди деган маънони берган. Бугун совуқдан музласак, қотиб қолдим деймиз. Балки, бу иборанинг илдизи ўша қадимий қад, қадмоқ сўзларига бориб тақалар.
Қор бўрони эски туркийда тупи сўзи билан ифодаланган. Ҳар ёқдан эсувчи қаттиқ изғирин шамол эса талғағ дейилган.
Афсуски, бу туркий сўзларнинг бари тилимиз сандиғидан тушиб қолган.
Изоҳ (0)