Саводхонликнинг бирламчи маъноси ўқиш-ёзишни билишдир. Кенгроқ маънода эса мустақил фикрга эгалик ва бу фикрни эмин-эркин, равон ифодалаш тушунилади. Саводлиликнинг муҳим шартларидан бири бўлган тўғри ёзиш масаласида қийналадиганлар бирмунча кўп. “Дарё” колумнисти Ориф Толиб бугун ана шу кўникмани қандай яхшилаш мумкинлиги ҳақида сўз юритади.
Нега саводхонлик даражаси паст?
Баъзан ҳозирги ёшлар саводсиз бўлиб кетгани ҳақидаги гап-сўзларни эшитамиз. Бунга кимдир мактаб таълимини, кимдир кам ўқишни сабаб қилиб кўрсатади. Албатта, бу фикрларда жон бор. Бироқ ана шу шикоятларни айтаётганларнинг ўзи ҳам кўпинча савод масаласида мақтанарли ҳолатда бўлмайди.
Менимча, савод даражасининг умумий пастлиги унга жиддий эҳтиёж йўқлиги туфайли. Чунки тўғри ва хатоларсиз ёзишга эҳтиёж сезган киши бу кўникмани яхшилаш ҳаракатида бўлади. Иш ёки ўқишга киришда бу хислат ҳал қилувчи аҳамиятга эгами? Агар журналист, копирайтер, нашриёт ходими каби тор мутахассисликлар эгаси бўлмасангиз, саводли ёзмасдан ҳам ишлай, ўқий оласиз.
Бироқ сезсак-сезмасак, тан олсак-олмасак-да, савод касбий обрў-эътибор ва маошга таъсир қилади. Ҳатто саводхонлик муҳим эмасдек кўринадиган ҳозирги ҳолатимизда ҳам. Ўзим кузатган бир жиҳатни айтай: соҳасининг устаси бўлган, чуқур билимли мутахассислар одатда саводли ҳам бўлади. Бундай кишилар бошқаларга нисбатан яхшироқ рейтингга, демакки, яхшироқ даромадга ҳам эга.
АҚШ Саводхонлик миллий институти маълумотларига кўра, мамлакатдаги ишсизларнинг 75 фоизи ўқиш-ёзишга қийналади, савод даражаси паст бўлганларнинг 43 фоизи эса камбағалликда кун кечиради. Бизда бундай тадқиқотлар ўтказилмаган. Мабодо ўтказилса, ишсизлик ва саводхонлик даражаси ўзаро боғлиқлиги яна бир бор тасдиқланса керак.
Икки йилча олдин вазирлик мақомидаги бир ташкилот фақат чет тилини эмас, ўзбек тилини ҳам пухта биладиган, саводли мутахассис топишда ёрдам сўради. Маоши 15 миллион сўм атрофида. Қўшимча рағбатлантиришлар ҳам бор. Мутахассис узоқ вақт топилмади. Бу саводхонлик ўта қийин, эгаллаш мушкул бўлган малака эканидан эмас, саводхон кадрлар жойини тез топишидан дарак.
Хатоларсиз ёзиш туғма қобилият эмас
Ҳеч ким ўз-ўзидан тўғри ёзадиган бўлиб қолмайди. Бунга фақат ўрганиш ва машқ орқали эришиш мумкин. Тўғри, баъзилар туғма истеъдоди сабаб буни осонроқ уддалай олар. Лекин ўқиш-ўрганишсиз саводли бўлиш имконсиз.
Ён-атрофга бир боқинг. Одамлар етти ёт бегона тилларни ўрганиб, унда тўғри ва равон гапирадиган, ёзадиган бўляпти. Ўзбекча эса ўз она тилимиз, уни ўрганиш аслида осон. Имломиз ва пунктуациямизда баъзи бўшлиқлар, мураккабликлар бор. Аммо бу ўрганиш эшиги тамбаланди дегани эмас.
Саводхонлик даражасини яхшилашни жиддий ният қилган, шунга яраша ҳаракати ва тоқати бор киши уч ой ичида тўғри ёзиш кўникмасини сезиларли даражада яхшилай олади. Хўш, шундай шижоат пайдо бўлди, дейлик. Нима қилиш керак?
Энг биринчи ва энг тўғри йўл – ўқиш
Ҳа, шундай. Сўзларнинг тўғри ёзилишини ўрганиш учун уларни бирма-бир ёдлаб чиқмайсиз. Агар бундай қиладиган бўлсангиз, ўзингизни қийнайсиз холос.
Ҳар қандай китобни ўқиш саводхонликни оширавермайди. Фақат сифатли китобларни мутолаа қилиш зарур. Кўз сўзларнинг қандай ёзилишини хотирада сақлаб қолади. Ёзаётганингизда ана шу хотира сизга қўл келади. Қанча кўп ўқисангиз, кўз луғати ортиб бораверади. Бу сўз бойлигингиз ошиши, нутқингиз равонлашишига ҳам ҳисса қўшади. Бадиий адабиётлар сўз товланишлари, ноёб иборалар, чиройли ўхшатишларга бой бўлади. Масалан, Ғафур Ғулом асарларини ўқиб, ўзингиз билмаган-эшитмаган жуда кўп нодир сўзларни ўрганишингиз мумкин.
Ўз соҳангизга оид китобларни ўқиш ҳам фойда беради. Атамалар ва соҳага оид тушунчаларнинг маъноси, имлосини ўрганасиз.
Мутолаага ҳар куни камида ярим соат, ўртача бир соат вақт ажратинг.
Ёзинг ва машқ қилинг
Ҳар куни бирор китобнинг камида бир бетини кўчириб ёзинг. Энди кўз хотирасидан ташқари ҳаракат хотираси ҳам ишга тушади. Қўл ёзиш жараёнида имлони эслаб қолади. Мия эса ёзилган нарсани яхшироқ уқади. Тиниш белгилари қай ўринда ва нимага қўлланаётганини тушуна борасиз.
Ёзишнинг бундан-да фойдалироқ усули бор. Сифатли аудиокитобдан парча эшитинг ва уни қоғозга туширинг. Кейин уни китоб билан солиштиринг. Қаерларда, қайси сўзларда хато қилганингизга эътибор беринг.
Мабодо аудиокитоб йўқ бўлса, китобдан парчани ўзингиз ифодали ўқинг ва телефонингиз диктофонига ёзиб олинг. Кейин уни эшитиб, ёзишингиз мумкин.
Тайёр диктантлардан ҳам фойдалансангиз бўлади.
Кундалик тутинг, кунингиз қандай ўтгани, қаерларга борганингиз, нималар қилганингизни қоғозга тушириб боринг. Ёки ўзингизга маъқул истаган мавзуда ёзишингиз мумкин. Сўнг матнда имлосига иккиланган сўзларингизни луғатдан текшириб, тўғрилаб чиқинг. Бу тўғри ёзишдан ташқари ёзма фикрлаш малакангизни ҳам оширади. Мияда фикрлар тартибга тушади, мияда тартиб бор дегани ёзувда ҳам тартиб бор деганидир.
Ёзиш машқи савод даражангиз сезиларли яхшилангунга қадар давом этиши керак. Иложи борича қўлда ёзинг. Бир оз муддатдан сўнг машғулотни компьютерда давом эттиришингиз мумкин.
Қоидаларни ўрганинг
Ҳа, бундан қочиб қутулиб бўлмайди. Китоблар, газета-журналларни ўқиб, баъзи қоидаларни мантиқ, савқи табиий билан ўзлаштириб олиш мумкин. Лекин имло ва пунктуацияни тўлақонли билиш учун барибир қоидаларни ўрганиш зарур.
Шу йўналишдаги блог ва саҳифалар, видеодарслар ҳам яхши фойда беради.
Вақт, хоҳиш ва имкон бўлса, репетиторга бориш ёки онлайн курсларга қатнашиш ҳам мумкин. Табиатимиз шунақа: текин нарсанинг қадри кам бўлади, пул тўласак, харажатимизни оқлашга ҳаракат қиламиз.
Луғатлар билан ишланг
Имло луғати ва изоҳли луғат доимий иш қуролингизга айлансин. Маъносини тушунмаган ёки ёзилишида иккиланган сўзларингизни албатта луғатдан текширинг. Бунинг учун алоҳида луғат дафтар тутганингиз афзал. Ёддан кўтарилган сўзларга қараб олиш ҳам осонлашади.
Шахсий ёзишмаларда, ижтимоий тармоқларда саводли бўлишга интилинг. Тўғри ёзиш одатга асосланади. Хатога эътиборсиз бўлавериш бошқа ўринларда ҳам нуқсонли ёзишингизга йўл очади.
Word дастурида ўзбек лотин имлосини текшириш хизмати ишга тушган. Бироқ у ҳали жуда заиф. Жуда кўп сўзларни танимайди. Word’да ёки браузерларда ишлаганда ўзбек имлосини текшириб берадиган махсус кенгайтмалардан фойдаланишингиз мумкин. Бунда ҳам қаерда хато қилаётганингизни ўрганасиз, ҳам уни бартараф этасиз.
Асосийси – қатъиятли бўлинг
Мутолаа, матн кўчириш, ёзиш, текшириш – вақт ва куч оладиган жараён. Зерикиб ёки ҳафсаласизлик қилиб шуғулланишни тўхтатсангиз, саводли бўлиш ниятингиз ниятлигича қолади. Истак ва шижоатсиз шуғулланиш эса кутилган натижани бермайди.
Ўзингизни ривожлантириш йўлида куч-қувват тилайман. Омадингизни берсин.
Изоҳ (0)