Одамлар янги тушунчаларга кўпинча ўзига маъқул шаклда от қўйиб олади. Бу номлар вақтлар ўтиб меъёрга айланиши, адабий тилга кўчиб ўтиши мумкин. Гоҳида эса маълум доирада қўлланиб, оммалашмай қолиб кетади. Шундай сўз ясаш усулларидан бири – нарса-буюмларга савдо белгиларининг номини бериш. Бу ҳолат дунё тилларида учраб туради. “Дарё” колумнисти Ориф Толиб бугун ана шундай сўзларнинг баъзиларини шарҳлайди.
Тефаль аслида электр чойнак эмас
Электр чойнакни тефаль деб атаймиз. “Тефалда сув қайнат”, “Тефалдаги сувни олиб кел”, “Илиқ сув керак бўлса, тефалда бор” каби жумлаларни ишлатамиз.
Бу сўз аслида электр чойнак маъносини бермайди, у халқаро бренд, савдо белгиси. Бу белги остида фақат электр чойнаклар эмас, турли маиший ускуналар ва идишлар ишлаб чиқарилади. Лекин электр чойнакка халқ тилида шундай ном берилган. Нега? Иккита тахмин бор: ё ички бозорга илк бор шу ёрлиқдаги сувқайнатар чойнаклар олиб кирилган, ё оммалашиш босқичида айни шу бренд бошқаларидан сифати ва нархи билан устун бўлган, кўпчиликка маъқул келган. Натижада одамлар электр чойнакларни шу савдо белгиси номи билан атай бошлаган.
Тефални ўзбекчада човгум, чойдиш деб аташ мумкин. Тўғри, ишлаш услуби ўзгарган, лекин моҳият ўзгармаган.
Сувқозон деса бўлмайдими?
Ҳаммом қозонлари – бойлерда ҳам шунга ўхшаш вазият: уларга аристон деб ном берилган. Аслида аристон ҳам савдо белгиси. Бугун сўзлашув тилида бошқа русумдаги сувқозонлар ҳам аристон дейилади. Бу сўз электр ва газда ишлайдиган сув иситкичларга бирдай ишлатилаверади. Икки контурли иситиш қозонларига ҳам шундай от қўйганмиз.
Ҳаммом қозони дейиш талаффузда қийин, шу сабаб оддийроқ вариант – аристон маъқул кўрилган. Халқ тили соддаликни ёқтиради.
Ўзбек тили билан бир оиладан жой олган туркчада сув иситувчиси, иситма қозонлари, қозон каби сўзлар ишлатилар экан. Эринмаганлар-ей, тайёрини, осонини олиб қўявермайсизларми, дейдиган одам йўқ.
Кеда – кроссовканинг бир тури
Халқ тилида кита, кета, кеда каби талаффуз қилинадиган бу сўз резина тагликли оёқ кийимини англатади. АҚШдаги U.S. Rubber компанияси 1916 йилдан Кеds савдо белгиси остида шундай оёқ кийимлар ишлаб чиқара бошлайди. У дастлаб спорт машғулотлари учун мўлжалланган эди, кейинчалик кундалик турмушда ҳам оммалашади.
Кедаларнинг кроссовкалар ва бошқа спорт пойабзал ларидан асосий фарқи тагликларида – улар эгилиб тикланувчи резинадан ишлаб чиқарилади. Устки қисми одатда турли матолардан ишланади.
Иссиқ-совуқларга дош берган ном – термос
Халқ тилида термиз шаклида қўлланадиган бу сўз ичига солинган иссиқ ёки совуқ нарсани узоқ вақт шу ҳолича сақлайдиган махсус идишни англатади. Термосларда асосан чой ёки овқат сақлаймиз.
Бундай турдаги идишни 1892 йили шотланд физиги ва кимёгари Жеймс Дьюар ихтиро қилган. Шу боис илмий доирада термослар Дьюар идишлари деб аталади.
Дьюарнинг ихтиросини 1904 йили немис компанияси тижорий маҳсулотга айлантиради. У Тhermos савдо белгиси остида ишлаб чиқарила бошлайди. Вақт ўтиб савдо белгиси бевосита идишнинг номига айланади. Термос атамаси бугун жуда кўп дунё тилларига кириб борган.
Аквалангдан Кусто ҳайратда
Эшитган, ўқиган бўлсангиз керак, сув остига шўнғиганда кийиладиган нафас олиш аппарати акваланг деб аталади. Машҳур денгиз сайёҳи Жак Ив Кусто ва муҳандис Эмил Гаян хавфсиз ва фойдаланишга қулай сувости нафас аппаратини ихтиро қилади. 1943 йили Кусто ва Жан Делорм Aqua Lung International фирмасига асос солади. Бу корхона нафас аппаратларини ишлаб чиқаришга ихтисослашади.
Aqua Lung номини Жак Ив Кусто ўйлаб топади, у лотинча аqua – сув ва инглизча lung – ўпка сўзларидан ҳосил бўлган. Мақсад Америка бозорига кириш эди. Бу сўз ҳозир ҳам дунёнинг жуда кўп тилларида савдо белгисини англатади. Фақат собиқ Иттифоқ ҳудудидагина у нафас ускунаси номига айланган. Бу сўз ўзбек тили луғатларидан ҳам жой олиб улгурган. Акваланг сўзга айланиб кетишини Жак Ив Кустонинг ўзи ҳам кутмаган бўлса керак.
Вазелин – нефть шарбати
Тиббиёт, косметика ва техникада ишлатиладиган қуюқ мой – вазелинни 1859 йили инглиз кимёгари Роберт Чезбро ҳосил қилган. Дастлаб у ўз маҳсулотига petroleum jelly, яъни нефть шарбати деб от қўяди. Бироқ бу ном харидорларни жалб эта олмайди. Сўнг у “Вазелин” деган ном ўйлаб топади. Немисча wаsser – сув, юнонча elaion – мой сўзларини чатиштиради ва сўз охирига илмийроқ кўриниши учун -ine қўшимчасини қўшади. Натижада vaseline сўзи ҳосил бўлади.
Ихтирочи 1872 йили бу маҳсулот учун патент олади ва 1878 йили Vaseline сўзини савдо белгиси сифатида рўйхатдан ўтказади. Вақтлар ўтиб ном сўзга айланиб кетади.
Википедиянинг ёзишича, агар савдо белгиси сўзга айланиб кетса, ҳуқуқий ҳимоясидан маҳрум бўлади ва ундан исталган ишлаб чиқарувчи фойдаланиши мумкин.
Диктофон – энг эски савдо белгиларидан бири
Диктофон АҚШдаги энг эски савдо белгиларидан бири. Унинг тарихи телефон асосчиларидан Александ Граҳам Беллга бориб тақалади.
Диктофон сўзини Columbia Graphophone Company компанияси 1907 йили савдо белгиси сифатида рўйхатдан ўтказади. Бу савдо белгиси остида оғзаки нутқ, куй ва товушларни ёзиб олиб, қайта эшиттирадиган қурилмалар ишлаб чиқарила бошлайди. Кейинчалик савдо белгиси қурилманинг номига айланиб кетади.
Юз йилдан ошиқроқ вақт давомида бу ускунанинг шакли ва ишлаш тарзи жуда кўп ўзгарди, лекин вазифаси ўша-ўша. Бугун қўлимиздаги телефонларда ҳам диктофон хизмати бор.
Дарвоқе, диктофоннинг яқин қариндоши ва бугун деярли ишлатилмайдиган магнитофон ҳам бир пайтлар савдо белгисининг номи бўлган.
Фен – Альп тоғлари шамоли
Деярли ҳар биримиз фендан фойдаланган бўлсак керак. Ўзбекчада сочқуриткич, сочқуритар деб ифодалаш мумкин бўлган бу ускунанинг асосий жиҳати иссиқ ёки совуқ ҳаво пуркашидир. У ХIX аср сўнгида ихтиро қилинган. Албатта, дастлабки соч қуритиш мосламалари ҳажман катта ва анчагина ноқулай эди.
Фен сўзи бизга рус тили орқали кириб келган. Немисларнинг электр жиҳозлар ишлаб чиқарувчи АЕG компанияси 1908 йили сочқуриткич учун Fön савдо белгисини рўйхатдан ўтказади. Бу сўз Альп тоғларидан эсадиган иссиқ шамол – фўнга ишора эди. Вақтлар ўтиб савдо белгиси бевосита жиҳознинг ўзини англата бошлаган.
Аспирин – немис савдо белгиси
1897 йили немис кимёгари Феликс Ҳофман ацетилсалицил кислотасини тиббиётда қўллаш мумкин бўлган шаклда ажратиб олади. Бу кислотанинг хом ашёси тол дарахтининг пўстлоғи эди. Феликс ишлайдиган Bayer АG компанияси янги дорини Аспирин савдо белгиси билан рўйхатдан ўтказади. Кейинчалик бу сўз дори номига айланади.
Ҳофман ревматизм билан оғрийдиган отасини даволаш илинжида бу дорини ихтиро қилган эди. Дори иситма туширувчи, яллиғланишга қарши, оғриқ қолдирувчи хусусиятларга эга. Ревматизмни даволашда ҳам ишлатилади.
Маълумотларга кўра, дунёда ҳар йили 80 миллиарддан ортиқ аспирин ҳабдориси ичилади.
Одеколон – Кёлн суви
1709 йили немис ишбилармони Йоҳан Фарин атир ишлаб чиқаришни бошлайди ва унга Kölnisch Wasser – Кёлн суви деб ном беради. Аста-секин бу атир тури шуҳрат қозонади. 1863 йилга келиб Кёлнда бундай атир сотадиган парфюмерия дўконлари сони 63 тага етади. Бу дўконларнинг эгалари ўзини Фаринлар оиласига қариндош деб санарди.
XVIII асрнинг иккинчи ярмида Кёлн суви Францияга етиб боради ва номи французчага ўгирилади: Eau de Cologne. Фаранглар тилида У дў Кўлўни деб талаффуз қилинган ном русчага О де Колон шаклида ўтади ва хушбўй суюқликка нисбатан ишлатила бошлайди. Русча орқали эса ўзбекчада ўтроқлашади.
Изоҳ (0)