Одам еттинчи авлодида бегонага айланади деган гап бор. Чунки авлодлар кўпайиб, бир-биридан узоқлашиб боргани сари ўзаро қариндош-уруғлик ҳам билинмайдиган даражага етади. Бу ҳол сўзлар билан ҳам юз беради. Битта асосдан пайдо бўлган, бир илдиздан ўсиб чиққан сўзлар бора-бора бегоналашади, бир-биридан узоқ маъноларни ифодалай бошлайди. “Дарё” колумнисти Ориф Толиб бугун ана шундай сўзларнинг баъзиларини шарҳлайди.
Намоз ва намасте
Намоз сўзи ўзбекчага форсчадан кирган. Мусулмонлар кунига беш маҳал бажарадиган ибодатни англатади. Унинг арабчаси салот, ўзбекчаси юкунчдир.
Намоз ўрта форс тилида ҳурмат кўрсатиш, эгилиш, дуо маъноларида қўлланган. Ислом дини Форс ерларида ҳам ёйилгач, бу қадимги сўз салотни ифодалаш учун ишлатила бошлаган.
Ҳиндлар саломлашиш учун намасте сўзини ишлатади. Асли санкскритча – намас. Таъзим маъносига эга. Намасте сенга таъзим, сенга ҳурмат кўрсатаман деган маънодадир.
Форсча намоз ва санскритча намас ўзакдош. Аммо намастели саломлашиш ёки бу сўзларнинг келиб чиқиш тарихи Ислом ибодатларига алоқадор эмас. Форс тилида салот сўзининг таржимаси сифатида шу атама танланган холос.
Харита, карта ва картон
Харита сўзи ўзбекчага араб тилидан ўзлашган. Унинг рус тили орқали кирган шакли ҳам бор – карта. Ҳар икки сўз объектларнинг шартли тасвирини англатади. Карта ўзбекчада бошқа маънога ҳам эга: ўйин қоғозлари дастаси ва улар воситасида бўладиган ўйин. Бу сўзнинг ўзбекчалашган шакли – қарта.
Картон сўзи махсус ишланган қалин, қаттиқ қоғозни англатади.
Бу сўзларнинг бари лотинча чарта сўзидан ҳосил бўлган. Унинг илдизи юнонча чартиага бориб тақалади. Чартиа эса чартēс сўзининг кичрайтириш-эркалаш шакли бўлиб, папирус қоғози, варақ деган маънони англатади.
Эътибор берган бўлсангиз, бу сўзлар бир-биридан узоқлашиб кетган бўлса-да, ўзида дастлабки маъно зарраларини сақлаб қолган. Уларнинг ҳаммаси қоғоз, варақ маъноси билан маълум даражада боғланган.
Кўпик, кўприк ва кўппак
Бу уч сўзнинг қариндошлик белгилари биринчи бўғинда сақланиб қолган. Кўпик суюқликларда ҳосил бўладиган майда пуфакчалардир. Кўприк сув, чуқурлик ва шу кабилар устига қурилган йўлни англатади. Кўппак эса хашаки ит зоти.
Гарчи бир-биридан умуман йироқ маъноларни ифодаласа-да, уларнинг илдизи бир. Кўпик ва кўприк сўзлари қадимги туркий тилда шишмоқ, кўтарилмоқ маъносини англатган кўпмоқ феълидан ҳосил бўлган. Бу феъл айни шу шаклда бугунги тилимизда ҳам ишлатилади: хамир кўпди.
Кўпик ва кўприкнинг қариндошлигига ишониш осон. Лекин кўппак сўзи ўйлантириб қўяди. Туркий тиллар этимологик луғатига кўра, бу сўз кўп ўзагининг юмшоқ, дўмбоқ, кўпчиган, ҳурпайган, пахмоқ каби маъноларидан ўсиб чиққан. Кўппак сўзи қадимда юнги ўсган, ҳурпайган итни англатган.
Олимлар фикрича, кўп сўзи дастлаб шиш, бўртиқ, дўнг, уюм, тўда каби маъноларни ифодалаган. Сон, миқдор жиҳатидан ортиқлик мазмунини кейинроқ олган.
Вакуум ва вакант
Вакуум сўзи лотинча ваcуус – бўшлиқ сўзидан. Атама сифатида идишга қамалган, босими атмосфера босимидан анча паст бўлган газнинг ҳолатини англатади:
Вакуумда эритиш усулидан нозик буюмлар учун металлар ишлаб чиқаришда муваффақиятли фойдаланиш мумкин. (“Политехника луғати”)
Вакуум сўзига асос бўлган ваcуус лотинча ваcаре – бўш бўлмоқ сўзига бориб тақалади. Бугунги тилда фаол ишлатиладиган ва бўш иш ўрнини англатадиган вакант, вакансия сўзлари ҳам ана шу сўздан ҳосил бўлган. Улар вакуум сўзи билан ўзакдош.
Ҳамал, ҳаммол ва ҳомила
Ҳамал келди – амал келди деган мақолни эшитган бўлсангиз керак. Ҳамал сўзи ўзбекчада бурж номини ёки шамсий йил ҳисоби бўйича биринчи ойни англатади. Ҳамал ойи 22 мартдан 21 апрелгача бўлган вақтни ўз ичига олади.
Ўзбек тилининг этимологик луғатига кўра, ҳамал сўзи арабчада кўп маъноли ҳамала – олиб келди феълидан ҳосил бўлган ва қўзи маъносини англатади. Ўзбекчада бу маъносини тўла йўқотган.
Ҳаммол ўзбекчада юк ташувчи, юкчи маъносида қўлланади. Ҳомила эса она қорнидаги болани – эмбрионни билдиради. Ҳар икки сўз худди ҳамал каби ҳамала феълидан ясалган.
Бу уч сўз фарқли маъноларни англаца-да, уларни бир-бирига мажозан боғлаш мумкин. Ҳамал – айни деҳқончилик ишлари билан шуғулланиш, ерга уруғ қадаш мавсуми. Вақти келиб ер худди ҳомиладор аёл каби кўпайишади – ҳосил беради. Юк кўтариш маъносида эса ҳомила ва ҳаммол сўзларини бир ипга тизса бўлади. Ҳомиладор она боласини тўққиз ой қорнида кўтариб юради. Ҳаммол эса елкасига юк ортади.
Блокнот, нота ва нотариус
Блокнот ўзбекчага рус тилидан кирган, русчага француз тилидан. У ён дафтарчани билдиради.
Нота мусиқада товушнинг шартли график белгисидир. У товушнинг ўзини ҳам, махсус белгилар билан ёзилган мусиқа асари матнини ҳам англатади.
Нотариус эса юридик ҳужжатлар билан шуғулланувчи мутахассис.
Бу уч сўз бир-биридан узоқ маъноларни англаца-да, уларнинг замирида ўзак маъно – ёзиш, қайд қилиш билан алоқа сақланиб қолган. Учала сўз лотинча нота – белги, нишон, қайд сўзидан ўсиб чиққан.
Нота лотинча гносcере – билмоқ, танимоқ сўзига, у эса қадимги ҳинд-европа тилидаги гнō – билмоқ ўзагига бориб тақалади. Бу ўзакдан агност, гном, диагноз, диагностика, прогноз каби сўзлар ҳам ҳосил бўлган.
Мусича, мўрча ва мўри
Баҳром Бафоев “Кўҳна сўзлар тарихи” китобида ёзишича, бу уч сўзнинг ўзаги бир. Форс тилида мусича мўс сўзига -ча сифат даражасини ясовчи қўшимча қўшилиши билан ҳосил қилинган. Мўс қора рангли жониворни англатган. Мусича қорамтир рангдаги қуш демакдир.
Мўрча сўзи ҳам шу шаклда ясалган. Мўрчадаги мўр мўс билан бир асосли, у ҳам қора рангни, қораликни ифодалайди. Мўрча қора рангли жонзот деган маънони англатади. У шеваларимизда чумоли, қумурсқа маъноларида қўлланади. Мўр-малахдай ёпирилди иборасидаги мўр ҳам чумолини англатади.
Тилимиз сандиғидан жой олган мўри сўзи ҳам мўр асосидан ясалган. Мўри – ошхона, печка, ўчоқ ва шу кабиларнинг тутун чиқиб кетадиган йўли. Мўриларнинг ичи одатда қурум бўлиб, қоракуяга айланиб кетади. Унинг қора, қоралик маъносидаги сўздан ҳосил бўлгани мантиқий асосга эга.
Юрт, юрак ва йўрға
Маъноси бир-биридан тамоман фарқланадиган бу сўзларнинг илдизи бир сўзга – қадимги туркий тилдаги йўримоқ – ҳаракатланмоқ, юрмоқ феълига бориб тақалади. Юрт сўзи қадимги туркий тилда чодир, бошпана, қўниб ўтиладиган ер маъносини англатган. “Девону луғатит турк”да эса хароба ҳолидаги бино излари, қўрғон ва бошқалар деб изоҳланган.
Ўзбек тилининг этимологик луғатига кўра, юрак сўзи ҳам йўримоқдан ҳосил бўлган. Туркий тиллар этимологик луғати эса бу маълумотни шубҳа остига олади. Бунга юрак сўзи эскилиги, Ўрхун-Энасой битикларида ҳам мавжудлигини асос қилиб келтиради. Бу сўз “Девону луғатит турк”да ҳам бор. Маҳмуд Кошғарий юраклиг, юракланди каби сўзларни ҳам келтиради. Бу сўзлар мардлик ва шижоат маъноларини ифодалаш учун ишлатилган.
Юрак сўзи танадаги марказий аъзо, қалб, дил каби маъноларни англатишини биламиз. У қардош туркий тилларда бу маънолардан ташқари ичак-чавоқ, қорин, ошқозон, жигар, ўт пуфаги каби маъноларда ҳам қўлланади.
Йўрға сўзи ўзбекчада майда қадам ташлаб, тез юрадиган деган маънода ишлатилади ва от ёки эшакнинг юришини ифодалайди. У жуда кўп туркий тилларда айни шу маънода ишлатилади.
Чиройли кўзлар ва кирпи
Типратикан шевада кирпи ва кирпитикан ҳам дейилади. Бу жонивор танасининг орқа ва ён томонлари тиканлар билан қопланган. Бирор хавф сезганда боши ва оёқларини йиғиб, ғужанак бўлиб олади, юм-юмалоқ тиканга айланади.
Хўш, кирпи сўзи нимани англатади? Бу сутемизувчига нега кирпи деб ном берилган?
Кирпи сўзи ҳам тикан маъносида. Сўз таркибидаги кир шунга далолат қилади. Тикан – ўсимликларнинг, шунингдек, баъзи ҳайвонларнинг ингичка учли, нинасимон аъзоси. Унинг энг асосий белгиси – инсон танасига осон кириши ва азоблаши.
Хўш, чиройли кўзлар билан кирпининг нима алоқаси бор? Чиройли кўзнинг асосий белгиларидан бири узун киприклардир.
Киприк сўзини Маҳмуд Кошғарий кирпик шаклида келтиради. Сўз дастлаб шундай кўринишда бўлган, кейинчалик фонетик ўзгаришга учраган. Ёғмур ёмғирга айлангани каби кирпик киприкка дўнган. Бу аъзо ҳам худди тиканга ўхшаш бўлгани учун унга кирпик деб ном берилган.
Шеъриятда ёр киприги ошиқ юрагига тикандек санчилиши ташбеҳи ишлатилади. Демак, бу ўхшатиш шунчаки муқояса эмас, унинг луғавий асослари ҳам бор.
Изоҳ (0)