Тилимизни биламизми: абитуриент, шпаргалка, имтиҳон – тренддаги сўзлар дастлаб қандай маънога эга бўлган?

Шу кунларда юз минглаб ёшлар олий ўқув юртларига кириш учун имтиҳон топширяпти. Синов кунини кутаётганлар эса ҳалиям зўр бериб тайёргарлик кўряпти. Баъзилар кечани кеча, кундузни кундуз демай ўқиш-ўрганиш билан банд. “Дарё” колумнисти Ориф Толиб барча билимли абитуриентларга омад тилаган ҳолда, бугун энг кўп тилга олинаётган сўзларнинг келиб чиқиши, кечмиши ҳақида ҳикоя қилади.

Абитуриент – кетадиган одам

Абитуриент сўзининг илдизи лотинча abituriens ёки abiturientis сўзига бориб тақалади. Маъноси – кетишга чоғланган киши. Abiturus сўзи эса кетиши керак бўлган киши маъносига эга. Изоҳли луғатга кўра, абитуриент ўзбек тилида ўрта мак­табни битираётган ўқувчини, олий ёки ўрта махсус ўқув юртига кириш учун даъвогарни англатади. Бироқ ҳозир сўз биринчи маъносида деярли қўлланмай қўйган. Абитуриент деганда ўқишга топширган ёки топширмоқчи бўлганлар тушунилади.

Бу сўз бизга рус тилидан кирган. Рус тилига эса немис тилидан ўтган. Биз билган маънодаги абитуриент атамаси собиқ совет давлатлари ҳудудидагина қўлланади холос. XIX аср охирларида абитуриент деб ўрта маълумот ҳақидаги аттестатни олган ўқувчи тушунилган. Немис гимназияларида ўрта таълим гувоҳномасини олиш учун abiturienten ёки absolutorialexamen деб номланган имтиҳонлар ўтказилган.

Сўздаги маъно эврилишини қаранг. Бир пайтлар кетмоқчи бўлган киши маъносидаги сўз ҳозир ўқув юртига кирмоқчи бўлган киши маъносини ташияпти.

Шпаргалка йўргакланадими?

Абитуриент ва талабалар тилида шпора шаклида қўлланадиган шпаргалка сўзининг илдизи юнонча sparganon – йўргак сўзига бориб тақалади. Бунда ҳам рамзий маъно борга ўхшайди. Муҳим маълумотлар ёзилган қоғозларни имтиҳон топширувчилар худди она боласини йўргаклагандай авайлаб-асрайди, биров тополмайдиган даражада яширишга уринади.

Имтиҳон пайтида яширинча фойдаланиладиган қайдқоғозни англатувчи шпаргалка сўзи ўзбекчага русчадан ўзлашган. Русчага эса поляк тилидан. Полякча szpargal, szpargalka сўзи ёзиб ташланган, эски қоғозни билдирган.

Карнайчидан бир пуф: имтиҳонда шпаргалкадан фойдаланиш тақиқланган, у билан қўлга тушсангиз, тест синовларидан четлатилишингиз мумкин.

Имтиҳон ва тест – эгизак

Имтиҳон ва тест сўзларининг асл маъноси бир ҳил. Икки сўз ҳам синов, тажриба, ўрганиш маъноларига эга. Имтиҳон араб тилидан, тест эса инглиз тилидан кириб келган.

Имтиҳон сўзи тилимиздан ўрин олганига бир неча юз йиллар бўлган. У Алишер Навоий даврида синаш, текшириш, тажрибадан ўтказиш маъноларида қўлланган:

Имтиҳон учун буюрдиким, бир табақда ўт ва бирида ёқути аҳмар келтурдилар. (Алишер Навоий, “Тарихи анбиё ва ҳукамо”)

Тест сўзи янги ўзлашмалардан. У ўтган асрнинг 90-йиллари охирида, юртимизда тест имтиҳон тизими жорий қилингач, истеъмолга кирди. 1981 йили нашр қилинган изоҳли луғатда тест сўзи йўқ.

Бугун ўзбек тилида тест қисқа стандарт топшириқларни ва сўровномани ифодалайди. Уни синаш, тажриба қилиб кўриш маъносида ишлатиш ҳам учраб туради.

Талаба – талаб қилувчи, студент – қаттиқ ишловчи

Олий ёки ўрта махсус билим юрти ўқувчиси талаба дейилади. Араб тилидан ўзлашган бу сўз тилимизда кўпдан бери бор. У аслиятда сўровчилар, талаб қи­лувчилар; ўқувчилар каби маъноларни англатади. Алишер Навоий бу сўзни шогирдлар, ўқувчилар маъносида қўллайди:

Илм талабаси учун мадраса ҳам иҳдос қилди. (Алишер Навоий, “Насойимул муҳаббат”)

Эски ўзбек тилида талаба маъносида унинг бироз ўзгарган шакли – толиб ва толиби илм сўзларидан кенг фойдаланилган. Толиби илм атамаси бугунги тилимизда ҳам бот-бот ишлатиб турилади. Толиб сўзи араб тилида изловчи; талаб қилув­чи, хоҳловчи; ўқувчи; тингловчи каби маъноларни англатади. Толиби илм илм талаб қилувчи, илм изловчи демакдир.

Мустақиллик йилларида ўз ўрнини талабага бўшатиб берган студент сўзи дастлаб ҳозиргидан бошқа маънода қўлланган. Лотин тилида studens сўзи қаттиқ меҳнат қилувчи, берилиб ишловчи кишига нисбатан ишлатилган. Қадимги Римда ва ўрта асрларда илм билан шуғулланувчи ҳар қандай киши студент аталган. XII асрда университетлар пайдо бўлгач, студент атамаси унда ўқийдиган ва дарс берадиганларни англата бошлаган. Магистр, профессор каби илмий даражалар таъсис қилингач эса, бу ибора фақат талабаларга нисбатан қўллана бошлаган.

Институт қизлар ўқийдиган жой бўлганми?

Институт олий ўқув юртини ёки илмий тадқиқот муассасасини билдиради. У мустақил ташкилот бўлиши ҳам, университет таркибида фаолият юритиши ҳам мумкин. Лотинча institutum – ташкилот, тузилма, одат сўзидан ҳосил бўлган. Сўз таркибидаги in – ичида, доирасида, statuo – қураман, ўрнатаман маъносига эга. Сўздаги st ўзаги қадимги ҳинд-европа тилларига бориб тақалади. Унинг маъноси бўлмоқ, турмоқдир. Конституция сўзи ҳам ана шу ўзакка бориб тақалади.

Институт сўзи бизга русчадан ўзлашган. Рус тилига эса французчадан кирган. Рус тилида XIX аср бошидан илм маскани маъносида қўллана бошлаган. Россия империясида институт оқсуякларнинг қизлари ўқийдиган ёпиқ шаклдаги ўрта таълим даргоҳини ҳам билдирган.

Ўрта Осиёда, жумладан, ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида институт ва университетлар вазифасини мадрасалар ўтаган.

Университет – фанлар жамланган жой

Университет сўзининг илдизи лотинча universitas litterarum атамасига бориб тақалади. У барча фанлар жамланмаси деган маънони билдиради. Чунки университетлар юзага келган пайтда уларда ўша замонда маълум бўлган барча фанлар ўқитилган. Ҳозир ҳам университетлар кенг тармоқли экани билан ажралиб туради. Институтлар одатда битта йўналишда фаолият олиб борса, университетларда хилма-хил йўналишдаги факультетлар бўлади.

Дастлабки университетлар Италиянинг Болонья (XI аср), Салерно (XII аср охирлари), Франциянинг Париж (1215), Монпелье (1289), Буюк Британиянинг Кембриж (1209), Оксфорд (XII асрнинг иккинчи ярми), Испаниянинг Саламанка (1218), Португалиянинг Лиссабон (1290) шаҳарларида пайдо бўлди. Булар иқтисодий жиҳатдан анча ривожланган, шаҳарлари кўп, савдо ва ҳунармандчилиги юқори даражада бўлган, маданият, фалсафа ва илм-фан тараққий этган мамлакатлар эди.

Шарқдаги олий таълим даргоҳлари Европадан олдинроқ пайдо бўлган. Тунисдаги аз-Зайтун университетига 732 йили асос солинган. Машҳур тарихчи Ибн Халдун ана шу илм даргоҳи битирувчисидир. Марокашдаги Қаравиййин университети 859 йили ташкил топган. Мисрдаги дунёга машҳур ал-Азҳар университети эса 970 йилдан фаолиятини бошлаган. Миллий энциклопедияга кўра, Бухородаги “Форжак” мадрасаси Ўрта Осиёдаги дастлабки олий илм даргоҳларидандир. У Наршахийнинг «Бухоро тарихи» асарида айтиб ўтилган 937 йилги ёнғинда зарар кўрган. Ушбу мадрасага Ислом оламида машҳур фақиҳ Абу Ҳафс Кабийр Бухорий (767–832) асос солган. Шу боис у кўплаб манбаларда Абу Ҳафс мадрасаси деб ҳам аталган. Абу Ҳафс Кабир мадрасасида машҳур муҳаддис Имом Бухорий ҳам таълим олган.

Мандат аслида “топшириқ” дегани

Одатда имтиҳон жавоблари белгиланган, кутилган санадан кеч чиқади. Бу сўз ҳар йили август ойида абитуриентлар ва ота-оналар энг кўп қайтарган ибора бўлади.

Мандат сўзи лотинча mandatum сўзидан олинган, топшириқ, буйруқ деган маънони англатади. Mandatum сўзи mandāre – қўлига бермоқ, топширмоқ сўзига, у эса manus – қўл, dare – бермоқ ўзагига бориб тақалади.

Атама сифатида бирор шахснинг ваколатини, муайян фаолият ёки нарсага ҳуқуқини тасдиқловчи расмий ҳужжатни англатади:

Депутатлик мандати. Қўлга мандат бермоқ.

Талабанинг мандати эса олий ўқув юртида ўқиш ҳуқуқини берувчи ҳужжатдир. Имтиҳонда йиғилган балл ўқишга киришга етишини тасдиқлаш мандатдир.