• Профилга Кириш
  • 1744009905_435.svg 1744009905_642.svg

  • Сўнгги янгиликлар
  • Асосий янгиликлар
  • Энг кўп ўқилган
  • Колумнистлар
O'zbekcha
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • Сўнгги янгиликлар
  • Асосий янгиликлар
  • Энг кўп ўқилган
  • Колумнистлар
    • USD12910.15
    • RUB159.78
    • EUR14660.77
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Тошкентда
      +29°C
      • Андижон
      • Қарши
      • Бухоро
      • Самарқанд
      • Фарғона
      • Сирдарё
      • Жиззах
      • Термиз
      • Наманган
      • Тошкент
      • Навоий
      • Тошкент вил
      • Нукус
      • Урганч
    • Daryo
      • Интернет-нашр
      • Таҳририят
      • Алоқа маълумотлари
      • Фойдаланиш шартлари
      • Махфийлик сиёсати
      • Янгиликлар архиви
    • Реклама
    • Ижтимоий тармоқлар
      • Instagram | Расмий
      • Instagram | Лайфстайл
      • Instagram | Спорт
      • Facebook | Расмий
      • OK | Расмий
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Рус тилида
      • YouTube | Daryo Глобал
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • Ўзбекистон
      • Бошқалар
      • Навоий
      • Тошкент вилояти
      • Сирдарё
      • Жиззах
      • Қашқадарё
      • Сурхондарё
      • Хоразм
      • Бухоро
      • Самарқанд
      • Наманган
      • Фарғона
      • Aндижон
      • Қорақалпоғистон
      • Тошкент ш.
      • Меҳридарё
      • Об-ҳаво
    • Марказий Осиё
      • Ўзбекистон (Маҳаллий)
      • Афгонистон
      • Қирғизистон
      • Қозоғистон
      • Туркманистон
      • Тожикистон
    • Дунё
    • Пул
      • Бизнес
      • Иқтисодиёт
      • Молия
      • Крипто
    • Маданият
      • Кино
      • Китоб
      • Мусиқа
      • Шоу-бизнес
    • Лайфстайл
      • Аёллар саҳифаси
        • Фарзанд
        • Гўзаллик
        • Карьера
        • Маслаҳатлар
        • Мода
        • Рецептлар
      • Технологиялар
        • Архитектура
        • Гаджетлар
        • Илм-фан
        • Коинот
        • Медиа
      • Авто
      • Қўзиқорин
      • Саёҳат
      • Саломатлик
      • Таълим
        • Абитуриент
        • Инглиз тилини ўрганамиз!
    • Спорт
      • Футбол
      • UFC
      • Бокс
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Илм-фан

    Тилимизни биламизми: сумалак, ҳалим, сайил, сомса – бу сўзларнинг асл маъноси нима?

    Юртимизда Наврўз. Маъноси “янги кун” бўлган ушбу байрам чиндан-да янгиланиш, яшариш айёми. “Дарё” колумнисти Ориф Толиб бугун Наврўз ва баҳор билан боғлиқ баъзи сўзларнинг келиб чиқиши, маъно-мазмуни ҳақида сўз юритади.

    Сумалакми, сермалак?

    Ундириб янчилган буғ­­­дой, ун ва ёғ аралашмасидан тайёрланадиган, витаминларга бой, хуш­хўр ҳолвайтарсимон бу таомнинг пайдо бўлиши билан боғлиқ бир нечта ривоятлар бор. Ана шу ривоятлар таъсирида баъзан сумалак сўзининг келиб чиқишини си малак – ўттиз малак, сермалак – кўп малак каби сўзларга боғлашади. Лекин бу хато. Бундан ўн беш йилар бурун Ўзбекистон халқ шоири Анвар Обиджондан бу сўз туркийча экани, “Девону луғотит турк”да сума сўзи буғдой деб таърифлангани, сумалак сўмали, яъни буғдойли овқат маъносини англатишини эшитиб, ҳайрон қолгандим. Кейин манбаларни ўрганиб, бунга ўзим ҳам амин бўлдим, олим ва тадқиқотчиларнинг фикрлари ҳам айни маълумотни тасдиқлади: сумалак сумалиқ сўзининг ўзгарган шакли.

    Сумалак
    Фото: “Дарё”

    Маҳмуд Кошғарий сума сўзини ивитилган буғдой деб изоҳлайди ва шарбат учун қилинган, ундирилган арпага ҳам шу сўз қўлланишини айтади. Сумалакга ивитиб ундирилган буғдой ишлатилишини ҳисобга олсак, сумалак айнан сума сўзидан ясалгани ойдинлашади.

    Қадимги туркий тилда -лиқ қўшимчаси билан бошқа таомлар номи ҳам ясалган. Ёдингизда бўлса, шашлик сўзи сишлиқ – шишлиқ – шашлик шаклида ўзгаргани ҳақида ҳам айтган эдик.

    Сумалак форсча саману, суманак сўзидан ҳосил бўлган деган қараш ҳам бор.

    Ҳалим юмшоқлиги учун “ҳалим”ми?

    Ҳалим – сувга буғдой ёрмаси ва гўшт солиб, узоқ қайнатиб пишириладиган қуюқ овқат. Ҳалим сўзи кишига қаттиқ ботмайдиган, мулойим, ёқимли каби маъноларга эга. Масалан, юмшоқ муомалали кишини ҳалим киши деймиз. Бироқ таомнинг номи бу сўздан келиб чиқмаган. Унинг шаклдоши бор – арабчадан ўзлашган, аслиятда ёпишқоқ, елим­­шак деган маънони англатади. Ҳалим ҳам шунақа табиатга эга: кўп қайнаганидан ҳил-ҳил, ёпишқоқ бўлиб қолади. Таом номи ана шу сўздан ҳосил бўлган.

    Вақт ўтиб, ҳалимнинг номи кўчма маъно касб этган ва юмшоқ деган мазмунни англата бошлаган:

    Воҳид­ларнинг қишлоғида бошқа ерларда жуда кам учрайдиган ҳалим ва ширин олма бор. (О. Ёқубов, “Тилла узук”).

    “Сайил” ва “сайр”нинг асли бир

    Сайил арабча сайр, яъни пиёда юриш сўзидан келиб чиққан. Ўзбек тилига товуш ўзгариши билан ўтган ва маъноси ҳам ўзгарган. Бу сўзнинг товуш ўзгаришисиз, айнан ўтган шакли сайрнинг маъноси бошқа. У осуда ерларда, хиёбон ва кўчаларда айланиб юриш, томоша қилиш, ором олишни англатади. Сайр осуда жойларда кезишни англаца, сайилда гавжумлик мазмуни бор. У ўзбекчада баҳорда ўтказилади­ган катта халқ сайр-томошаларини, сайр-томоша мақсадида айланиб, ке­зиб юришни англатади.

    Фото: “Дарё”

    Одатда байрамларда, жумладан, Наврўзда катта халқ сайиллари ўтказилади. Лекин сайиллар фақат байрамларга боғлиқ эмас. Масалан, қовун сай­ли қовунхўрлик ва сайр-томоша мақсади­да кўп­­­чилик бўлиб далага – қовун полиз­ига чиқишдир. Лолалар очилганда тоғ ёки қирларга кўплашиб чиқиш лола сайли бўлади.

    Дошқозон, тошқозон эмас

    Дошқозон сўзини эшитганда тошқозон шакли ҳам хаёлга келади. Масалан, Тошҳовуз ўғузча шевада Дошовузга айланади. Лекин дошқозоннинг таржимаи ҳоли бошқача, у тошқозонга алоқадор эмас. Тошқозон деган сўзнинг ўзи йўқ, ахир тошдан қозон қилинмайди-ку.

    Фото: “Дарё”

    Дош сўзи форсчадан ўзлашган бўлиб, аслиятда катта ўчоқ; хумдон маъносини англатади. Демак, дошқозон – катта ўчоққа жой бўладиган қозон. Ўзбекчада дош сўзининг ўзи ҳам қозон, дошқозон маъносида ишлатилади. Лекин кам қўлланади, асосан бадиий адабиётда учрайди.

    Дошқозон катта йиғинларда, тўй ва маъракаларда кўпчиликка овқат пи­ши­риладиган катта қозондир. Сумалак ва ҳалим асосан дошқозонда пиширилади.

    Қалдирғоч билан кўршапалак қариндошми?

    Қалдирғоч – қаноти ингичка ва узун, жуда тез учади­ган, қора-ола қуш. Уни баҳор элчиси дея таърифлашади.

    Қалдирғоч сўзи “Девону луғотит-турк”да қарғилач шаклида берилган бўлиб, қарлиғач деб талаффуз қилиш ҳам учраб туриши айтилган. Демак, кейинчалик сўзнинг мана шу талаффузи устунлик қилган ва ўзбекчада қалдирғочга айланган.

    “Қадимги туркий тиллар луғати”да қарғилач сўзининг кўршапалак деган маъноси ҳам борлиги айтилади. Лекин бошқа манбаларда бундай маълумот учрамади.

    Қушга нега бундай исм берилгани ҳақида турли фикрлар бор. Улардан бирига кўра, қаран ва қуш сўзлари бирикишидан қаранқуш – қора қуш ҳосил бўлган. Қалдирғочнинг устки патлари қора бўлгани учун шундай ном берилган бўлиши мумкин.

    Дарвешона – баҳорги тозалов

    Дарвешона сўзи форсчадан кирган, дарвешга ўхшаб, дарвешларча деган маънони англатади. Баҳор фаслида, айниқса, Наврўз арафасида қиш­лоқлар ва баъзан шаҳар маҳаллаларида аҳолидан тўпланган пул ёки озиқ-овқат ҳисобига ўтказиладиган хайрия маросими шундай аталади. Эҳсон асосида ўтказилгани учун ҳам дарвешона номи берилган.

    Бунда маҳаллалар, гузарлар, кўчалар, қабристонлар, ариқлар ҳашар қилиб тозаланади. Ҳашардан сўнг катта-кичикка дастурхон ёзилади.

    Бу сўз шеваларда турлича талаффуз қилинади. Масалан, Фарғонада даришана шаклида қўлланади.

    Сомса – тишнинг “ўпичи”

    Сомса – ёйилган хамирга гўшт, қовоқ ва шу кабилар солиб тугиб, одатда тандирга ёпиб ёки духовкада пишири­ладиган егулик. Баҳорда айниқса кўк сомса кўп пиширилади. Бу таом деярли бутун Осиё, Арабистон яримороли, Ўрта денгиз атрофи, Шимолий ва Жанубий Африкада машҳур. Европа ва Америка қитъасида ҳам ушбу сомса бегона эмас.

    Фото: “Дарё”

    Бир тахминга кўра, сомса сўзи форсча санбўсаг сўзига бориб тақалади. Бу сўзнинг маъносини баъзилар катта, ажойиб, улкан деса, айримлар у учбурчак маъносини беради деган фикрда. Ўзбек тилининг этимологик луғатига кўра эса, тиш маъносидаги сенн ва ўпич маъносидаги бўсе сўзларидан ҳосил бўлган. Сўзма-сўз таржимаси тишўпар. Товуш ўзгариши натижасида санбўса, самбўса шакли юзага келган.

    Бу сўз дунё тилларида турли талаффуз вариантларида учрайди. Масалан, форсчада санбусе, панжоб тилида смоса, ҳиндчада самўса, урдучада самуса, арабчада самбусак ёки самбуса, бенгал тилида сингара, иброний тилида самбусак, сомали тилида самбууса, тожикчада самбўса, бирма тилида шемуза, португал тилида шамуса, инглизчада самоса. Туркий тилларда сомса ёки самса шакли ишлатилади.

    22.03.2023, 00:08   Изоҳ (1)   20526
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Изоҳ (1)

    Кириш
    1. eraliboltaboevich89@gmail.com / 22.03.2023, 04:35

      Тилимини деган сўз бўлмаса керак ўзбек луғатида, балки тилимизни бўлар, мақола сарлавҳасидан ўзбек тилини билмайдиган одам ёзгани маълум бўлди.

      Жавоб бериш
    Жавоб қолдиринг Бекор қилиш

    Мавзуга доир

    Иқтисоддан тортиб адабиётгача: Нобель мукофотига сазовор бўлган машҳур аёллар

    20.12.2022, 14:42

    Чехияда Наполеон уруши қурбонларининг оммавий қабри топилди (фото)

    18.11.2022, 07:52

    Ҳаммаси смартфон туфайли: 3000 йилга келиб одамлар қандай кўринишда бўлади?

    08.11.2022, 20:33

    Гарвард олимлари пластик қадоқларнинг хавфсиз муқобилини яратди

    22.06.2022, 10:47

    «Ҳар томонлама ўсишимга ва мамлакат ривожига сабаб бўлувчи таклиф тушса, Тошкентдан туриб ишлашга рози бўламан» — 8 йилдан буён Америкада яшаб, институт лаборатори...

    30.05.2022, 14:23

    Фикр кучи билан гаджетларни бошқариш. Нейроинтерфейслар қандай яратилган ва бу технология бугунги кунда нималарга қодир?

    28.05.2022, 17:15
    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Сизнинг муаммоингиз ечими


    ОКМК 2,3 миллиард доллар кредит маблағларини жалб қилди ва 125 миллион доллар молиявий харажатларни иқтисод қилди


    Siberian Wellness — Ўзбекистонда 15 йил


    Mobiuz “МаззаФест”да янги “Мазза” ва “Мазза 2.0” тариф режаларини тақдим этади


    Уклонда такси ҳайдовчилари учун катта тадбир ўтказилди!


    Молиявий фирибгарлик: мураккаб схемалар бўйича содда тушунчалар 


    Парвоз — катта шаҳар характерига эга қулай бизнес-класс турар жой


    Kapitalbank 2024 йилги Brand Awards International мукофотига сазовор бўлди


    Silk Avia Шаҳрисабзга кўпроқ парвоз қилади


    HONOR компанияси HONOR 400 Lite смартфонини тақдим этди. Қизиқ, у нимаси билан лол қолдира олади?


    CHERY билан ўз орзунгизни амалга оширинг: барча моделлар учун бошланғич тўлов пасайтирилди! 


    Coca-Cola 139 йиллик илҳом, ажойиб кашфиётлар, машҳур кампаниялар ва бутун дунё севиб қолган таъмни тақдим этмоқда 


    Зиффлеръдан катта тақдимот: янги қиёфа, замонавий дизайн ва ақлли маиший техникалар


    InfinBANK Global Money Week 2025 да иштирок этди


    Молиявий саводхонлик мактаб остонасидан бошланади


    UZCARD SHERDOR премиум картаси энди МКБАНКда мавжуд

     

    Тавсия этамиз

    “Улар ўз ватани мустақил бўлиши учун курашган эди” — Туркистон легионининг аянчли тарихи

    8 май, 15:09

    Рашидов, газли ичимликлар заводи, Қизил майдон. 9 май — Тошкент тарихидан фотолавҳалар

    7 май, 14:40

    Фазовий пойганинг бошланиши — Гагариннинг парвози ёлғон бўлганми?

    6 май, 18:00
    Audio Icon

    “Қуролли қушчалар”. Ўзбекистонда ишлаб чиқарилаётган дронлар ҳақида

    5 май, 21:10
     
     
     

    Сўнгги янгиликларга ўтиш

    Покистон мудофаа вазири: “Ҳиндистон билан кенг кўламли уруш бошлашдан бошқа иложимиз йўқ”

    Дунё | 10 май, 11:00

    Тонал кремсиз макияж: юзни янгилашга ёрдам берувчи 5 фойдали усул

    Лайфстайл | 10 май, 10:40

    АҚШ молия вазири мамлакат август ойига қадар дефолтга дуч келиши мумкинлигини тасдиқлади

    Дунё | 10 май, 10:20

    Қимор ўйинларини реклама қилаётган “Машъал”, блокланган “ОКМК” ва 2 йилдан бери тугамайдиган “Қизилқум”—“Металлург” учрашуви — профессионал клубларимизнинг нопрофе...

    Спорт | 10 май, 10:10

    Рўзғорбоп гўшт 90–95 минг сўм — Қишлоқ хўжалиги вазирлиги Ўзбекистон гўшт арзон давлатлардан бирилигини эслатди

    Ўзбекистон | 10 май, 09:57

    “Калмар ўйини” сериали қаҳрамонлари 3-мавсумда омон қолмаслиги мумкин

    Маданият | 10 май, 09:35
    Daryo About Us

    «Daryo» интернет-нашрининг (Ўзбекистон матбуот ва ахборот агентлиги (ЎзМАА, ҳозирги Ўзбекистон Республикаси Президенти Администрацияси ҳузуридаги Ахборот ва оммавий коммуникациялар агентлиги) томонидан 13.03.2015 йил санасида 0944-сонли гувоҳнома билан оммавий ахборот воситаси сифатида рўйхатга олинган). Матнли материалларини тўлиқ кўчириш ёки қисман иқтибос келтиришга, шунингдек, фотографик, график, аудио- ва/ёки видеоматериалларидан фойдаланишга daryo.uz сайтига гиперҳавола мавжуд бўлган ва/ёки «Daryo» интернет-нашрининг муаллифлигини кўрсатувчи ёзув илова қилинган тақдирда йўл қўйилади. Чоп этиладиган баъзи маълумотлар 18 ёшга тўлмаган фойдаланувчиларга мўлжалланмаган бўлиши мумкин. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» МЧЖ, 2013–2025

    Ёш бўйича чеклов

    Хато топдингизми? Ctrl+Enter тугмаларини босинг

    • Фойдаланиш шартлари
    • Махфийлик сиёсати
    • Реклама
    Нимани қидирамиз?

    Sign In or Register

    Хуш келибсиз!

    Тизимга киринг ёки Рўйхатдан ўтинг.

    Google

    ёки Э-Почта орқали

    Изоҳ қолдиришингиз, Фойдаланиш шартлари ва Махфийлик сиёсати шартларини қабул қилганингизни англатади

    Рўйхатдан ўтинг

    Рўйхатдан ўтганмисиз? Login.

    Google

    ёки Э-Почта орқали

    Сизга парол электрон почта орқали юборилади.

    Изоҳ қолдиришингиз, Фойдаланиш шартлари ва Махфийлик сиёсати шартларини қабул қилганингизни англатади

    Матнда хато топдингизми?

    ×

    Раҳмат. Биз сизнинг хабарингизни олдик ва хатони имкон қадар тезроқ тузатамиз.