Ayrim rezavor mevalar, don-dun va sabzavotlarni tez-tez isteʼmol qilamiz-u, o‘zbekcha nomini bilmaymiz. Ko‘proq ruschasini ishlatamiz. Bizning mintaqamizda kam yetishtiriladigan yoki umuman o‘smaydigan baʼzi o‘simliklarning chindan o‘zbekcha nomi yo‘q, ammo ko‘p o‘simliklarning nomini shunchaki unutganmiz. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday unutilgan yoki ko‘pchilik bilmaydigan so‘zlar haqida hikoya qiladi.
Maymunjon, parmanchak va boldirg‘on
Milliy ensiklopediyaga ko‘ra, Shimoliy Amerika va Yevrosiyoda bu rezavor mevaning 400 dan ortiq turi uchraydi. Shulardan 90 turi, asosan ko‘k maymunjon va mayda mevali maymunjon turlari O‘rta Osiyoda ham bor. Maymunjon O‘zbekistonning tog‘oldi mintaqalarida, dalalarda o‘sadi, tomorqa va bog‘larda o‘stiriladi. Mintaqamizda tarqalgani sabab mevaning o‘zbekcha nomi bizga bir qadar tanish. Ammo uni ruscha nomi bilan yejevika deb ataydiganlar ham yetarlicha topiladi.
Maymunjon shevada parmanchak yoki parmachak deyiladi. Bu atama ilmiy tilga ham ko‘chib o‘tgan va adabiyotlarda maymunjon yoki uning turlari uchun ishlatiladi.
Ko‘k maymunjonning boldirg‘on degan nomi ham bor, baʼzan ilmiy adabiyotlarda u zangori maymunjon yoki parmanchak deb ham beriladi.
Qarang, kamyob bu mevaning tilimizda shuncha nomi bor.
Xo‘jayin bo‘lolmagan xo‘jag‘at
Dabdurustdan kimdir “Xo‘jag‘at nima?” deb so‘rab qolsa, javob topolmay qolamiz. Bu so‘zni biladigan-ku uncha-muncha topilar, lekin ishlatadigan topilarmikan? Asosan kitoblar va maqolalarda uchraydigan xo‘jag‘at atamasi – siz-u bizga yaxshi tanish malinaning o‘zbekcha nomi. U butaning o‘zini ham, mevasini ham anglatadi. Xo‘jag‘at O‘rta Osiyo, Sharqiy Sibir, Uzoq Sharq, AQSH va Yevropa mamlakatlarida o‘stiriladi.
O‘zbekchada bu rezavor mevaning boshqa bir nomi ham bor – buldurg‘un. Eʼtibor bergan bo‘lsangiz, ko‘k maymunjonni anglatuvchi boldirg‘on so‘ziga yaqin, uning talaffuz varianti. Har ikki meva bitta turkumga oid bo‘lgani sababli so‘zlar almashlab ishlatilgan bo‘lishi mumkin. Lekin baribir talaffuzda farq yuzaga kelgan va ular alohida so‘zlarga aylangan.
Xo‘jag‘at, buldurg‘un so‘zlari ilmiy va ilmiy-ommabop matnlarda uchrasa-da, tilimizda qo‘llanmaydi hisob. Hatto ensiklopediyalar, kitob va qo‘llanmalarda ham asosan malina so‘zi ishlatiladi. Xo‘jag‘at va buldurg‘unni o‘z uyida xo‘jayin bo‘la olmagan so‘zlar deyish mumkin.
Marjumakdan sho‘rva qilib bo‘ladimi?
Oramizda marjumak so‘zini eshitganlar topilsa kerak. Lekin uni o‘zbekcha emas, turkcha maʼnoda tushunadiganlar ko‘proq, menimcha. Turk taomlarini yoqtiradigan kishilar marjumak sho‘rvasini yaxshi biladi. Biroq turklar marjumak deganda umuman boshqa narsani – yasmiqni nazarda tutadi. Ruslar чечевица deydigan bu don dukkaklilar oilasiga mansub, no‘xatga juda yaqin.
Xo‘sh, unda marjumak nima? U ko‘pchiligimiz yaxshi biladigan, lekin asosan ruscha nomini qo‘llaydigan grechkadir. Ruslar bu don bilan yunonlar orqali tanishgan, shu sababli unga greklarning doni maʼnosida гречиха, греча, гречка kabi nomlarni bergan. Aslida marjumak yunonlarga oid emas. Yong‘oq rus tilida грецкий орех deb atalganiga o‘xshash holat bu.
Aytgancha, marjumakdan ham suyuq osh qilish mumkin, lekin u sho‘rvaga emas, ko‘proq mastavaga o‘xshaydi.
Zirk va uning qoraqandi
Zirkni ko‘pchilik bilsa kerak. Tog‘, cho‘l, adir va yonbag‘irlarda yovvoyi holda o‘sadigan o‘simlik va uning mevasi shu nom bilan ataladi. Bu rezavor meva dalalarda maxsus yetishtiriladi ham. Yurtimizda qizil va qora zirk tarqalgan. Pishgan mevasi baʼzan nordon, baʼzan shirin bo‘ladi. Turli ovqatlarga, masalan, oshga solinadi. Tabobatda dorivor sifatida ishlatiladi.
Qora zirkning alohida nomi bor, uning atalishi tusiga mos – qoraqand. Bu nom zirk singari ommalashmagan, uni hamma ham bilavermaydi.
Rang-ro‘yi, tovlanishi sabab zirkka nisbatan qizil yoqut degan ibora ham qo‘llanadi.
Zirkni turklar barbaris yoki kizamik, ozarlar zirinj, qozoqlar bo‘riqoraqat, qirg‘izlar bo‘ru qarag‘at kabi nomlar bilan ataydi.
Nafis chayqalayotgan naʼmatak
Oybek domlaning “Nafis chayqaladi bir tup naʼmatak” deb boshlanuvchi mashhur sheʼri bor. Naʼmatak – guli xushbo‘y buta. Ana shu buta qizil meva tugadi. Mevasi dorivor, uni hozir kichik dorixonalardan ham bemalol topish mumkin.
Kundalik turmushda naʼmatak so‘zini emas, ruscha nomi – shipovnikni ishlatamiz. Bu o‘simlikning ko‘pchilik bilmaydigan o‘zbekcha nomi bor – itburun. Mevasining tuzilishi it tumshug‘iga o‘xshagani sabab shunday ot qo‘yilgan bo‘lishi mumkin. Qirg‘iz, qozoq, turkman, qirimtatar va tatarlar ham uni shunday ataydi. Turklar esa qushburni deb nomlagan. Itburun atamasi naʼmatakning mevasi cho‘zinchoq turiga nisbatan qo‘llanadi.
Yertut yerda o‘sadigan tut emas
Ruslar земляника deb ataydigan rezavor mevaning o‘zbekchasi – yertut. Yerga yaqin joyda meva solgani uchun ruslar unga shunday nom bergan. Yertut aslida qulupnayning kichikroq bir turi. Yer bag‘irlab o‘sgani va mevasi tutga o‘xshab ketgani uchun o‘zbekchada yertut deb atalgan bo‘lishi mumkin.
Ko‘p adabiyotlarda yertut va qulupnay sinonim sifatida qo‘llanadi.
2022-yili dunyoda 9,6 million tonna qulupnay yetishtirilgan. Uning 35 foizi Xitoy hissasiga to‘g‘ri keladi, yirik yetishtiruvchilar qatorida AQSH va Turkiya ham bor.
Munchoq kabi qorag‘at
Bu rezavor mevaning ko‘proq ruscha nomini ishlatamiz, ilmiy va ilmiy-ommabop adabiyotlarda ham smorodina atamasi nisbatan ko‘p uchraydi. Ammo o‘zbekchasi ham ommaga notanish emas. Qorag‘at yovvoyi holda tog‘li hududlarda butazorlar orasida, soylarda, tog‘ yonbag‘irlarida o‘sadi. Bu meva yurtimizda maxsus yetishtiriladi ham. Qalamchalaridan yoki parxish – novdani yerga ko‘mish usulida ko‘paytiriladi. Boshqa ko‘plab rezavor o‘simliklar kabi simbag‘azlarga ko‘tarib o‘stiriladi. Mevasi mayda va yumaloq bo‘ladi. Tillarang va qizil qorag‘at donalari billur munchoqqa o‘xshab ketadi.
Qorag‘atni turkiy xalqlar turlicha nomlangan. Qirg‘iz, qozoq, boshqird, ozar qardoshlar xuddi biz kabi qorag‘at variantidan foydalansa, turklar farang uzumi, tatarlar qarlig‘an, qirimtatarlar esa to‘rg‘ay uzumi deya ataydi.
Ismaloqni istamoq
Istaraligina ismaloq degan so‘zimiz turganda ko‘pincha shpinat so‘zini qo‘llaymiz. Shpinat tilimizga ruschadan o‘zlashgan. Ruschaga esa nemischadan o‘tgan. Shajarasi nemischadan qadimgi fransuz tiliga, undan eski oksitan, undan katalan, so‘ng arab, keyin esa fors tiliga borib yetadi. Forscha isfinoj tog‘u toshlar, turfa el va tillar oralab o‘tib, shpinatga aylangan.
Mutaxassislar Markaziy Osiyo va Afg‘onistonni bu sabzavotning vatani deb hisoblaydi. Ayrimlarga ko‘ra esa u Eron yoki Kavkazdan tarqagan.
Ismaloqning yangi chiqqan bargidan somsa, manti kabi taomlar tayyorlanadi, u ovqatga ham solinadi.
Ismaloq – turkiy so‘z. Uning ildizi qadimgi turkiy tildagi ismoq – hid taratmoq feʼliga borib taqaladi. Ismaloq – hid taratib turuvchi ko‘kat demak. Bugungi tilimizdagi is, iskamoq, isiriq so‘zlari ismaloq bilan o‘zakdosh.
Izoh (1)
Assalomu alaykum Orif aka qiziqarli va foydali maqola uchun tashakkur. Sizdan iltimos xalq xoʻjaligiga oid yoki asboblarga oid oʻzbekcha nomlarimiz boʻlsa shularni ham bir chiroyli maqola qilib chiqaring!!