Баъзи сўзларнинг имлоси бизни қийнайди. Улар орасида ҳарф қўшиб ё тушириб ёзиш ҳолатлари кўп учрайдиганлари бор. “Дарё” колумнисти Ориф Толиб бугун ана шундай сўзларнинг баъзиларини шарҳлайди.
Мутолаа – диққат билан ўқиш
Мутолаа ўзбекчага араб тилидан ўзлашган, диққат билан ўқиш, ўқиб тушуниб олиш маъносини англатади. Бу сўзни охирги а ҳарфини тушириб, л ҳарфидан олдин битта а қўшиб мутоала шаклида ёзиш бот-бот кўзга ташланади. Бу албатта хато. Чунки сўзнинг бундай шакли йўқ. Гарчи уни шундай талаффуз қилсак-да, мутолаа кўринишида ёзишимиз керак:
Ҳусайн бўш вақтларида... баъзан табобатга доир китобларни мутолаа қилар эди. (М. Осим, “Ибн Сино қиссаси”).
“Муваффақият”даги муваффақиятсизлик
Муваффақият сўзи ҳам арабчадан ўзлашган, бирор ишда эришилган яхши натижани, ютуқ ва ғалабани билдиради. Бу сўз ҳам хато ёзилиш борасида етакчилардан. Кўпинча бир ф ҳарфини тушириб, баъзан эса в ёки қ ҳарфини жуфтлаштириб ёзиб қўйилади. Бунда ҳам талаффузнинг таъсири бор. Бироқ имломиз кўп ўринларда талаффуздан фарқ қилади. Демак, сўзнинг тўғри шакли – муваффақият:
Курашчиларимиз халқаро мусобақаларда муваффақият қозонди.
“Туғуруқхона”дан чиққан ҳарф
Туғуруқ, туғуруқхона сўзларини ҳатто обрў-эътиборли нашрлар ҳам туғруқ, туғруқхона шаклида ёзади ва бир у ҳарфини сўз таркибидан чиқариб юборади. Бироқ луғатлар бу ҳолатни маъқулламайди, сўзда у ҳарфи бўлиши керак. Демак, гарчи туғруқ, туғруқхона деб гапирсак-да, туғуруқ, туғуруқхона деб ёзишимиз зарур.
Туғуруқ фарзанд кўришни, туғуруқхона эса туғуруқ билан боғлиқ тиббий ёрдам кўрсатадиган шифохонани билдиради:
Туманимизда янги туғуруқ комплекси қурилди.
Туманимизда янги туғуруқхона қурилди.
Суиистеъмол – ортиқча фойдаланиш
Суиистеъмол сўзи бирор нарсадан, масалан, бойликдан ўз манфаати учун йўл қўйилганидан ортиқча фойдаланишни ифодалайди. Бу сўзни талаффуз қилганда бир и товушини туширамиз. Лекин икки и билан ёзишимиз керак:
Терговчи очиққина йигит экан, кўнглидагини шундоқ айтиб қўя қолди: мансабини суиистеъмол қилган деган гумонимиз бор. (М. М. Дўст, “Галатепа қиссалари”.)
“Манба”нинг манбаси бор
Манба сўзини манбаа шаклида ёзиш кўп учрайди. Бу сўз охирида икки унли келмайди, бунга манба – луғатлар. Имло луғатларида ҳам, изоҳли луғатларда ҳам бу сўз манба шаклида келтирилган:
“Девон-у луғатит турк” қадимги туркий сўзларни ўрганишда тенгсиз манбадир.
Бу маълумотнинг манбаси борми?
“Мудофаа”ни ҳарф тушишидан мудофаа қилинг
Мудофаа сўзини мудофа тарзида талаффуз қиламиз. Талаффузга эргашиб, шу шаклда ёзиб қўйиш ҳам учраб туради. Бироқ унинг бундай шакли йўқ. Мудофаа сўзи арабчадан ўзлашган, ўзбекчада жанг ҳаракати турини, ҳимоя восита ва чоралари мажмуини англатади:
Футболчиларимиз рақиб жамоа мудофаасини ёриб ўтди.
Мамлакат мудофаа салоҳиятини кучайтириш – давр талаби.
Таассурот – таъсир натижаси
Таассурот араб тилидан ўзлашган, ўзбекчада кўнгилда, хотирада қолган из, туғилган фикр ва ҳис-туйғулар мажмуини англатади. Айтганда тушиб қоладиган товушлар бирйўла иккита бўлгани учун бу сўз имлосида хатолар жуда кўп учрайди. Сўзни тасурот, таасурот, тассурот каби шаклларда ёзиш хатодир:
Болалар тоғ қишлоғига уюштирилган сафардан олам-олам таассурот олди.
“Мурожаат”да иккиланманг
Бировга қарата айтилган гап, қилинган даъват, чақириқ мурожаатдир. Араб тилидан ўзлашган, таркибида иккита а бор кўплаб сўзлар каби бу сўзни ҳам бир а билан талаффуз қиламиз. Лекин имломизга талаффузга мос шакли олинмаган. Уни мурожат шаклида ёзиш хато:
Мурожаатингизга ижобий жавоб бўлдими?
“Тааллуқли”га ҳам тааллуқли
Тааллуқли сўзи ўзагидаги тааллуқ сўзи ҳам арабчадан ўзлашган. Тааллуқли сўзи алоқаси бор, дахлдор, тегишли каби маъноларни англатади. Талаффузига мос ёзилмайди. Уни талуқли, таалуқли ёки таллуқли шаклида ёзиш хатодир:
Маҳкамов бошлиқнинг оғзиға кўз тикиб, ишга тааллуқли бирор муҳим гап кутарди. (“Муштум”).
“Вакуум”да сақланадиган икки “у”
Асли-насли лотинча бўлган вакуум сўзи ҳам имломизга ўзбекча талаффузга мос шаклда кирмаган. Биз уни вакум деб айтамиз, лекин бундай ёза олмаймиз. Вакуум газнинг атмосфера босимидан паст босимдаги ҳолатидир:
Вакуум босим бирлиги билан ўлчанади.
“Бирпас”да паст йўқ
Бирпас сўзи қисқа вақт, бир оз, сал, андак каби маъноларда қўлланади. Эркин Воҳидов бу сўзнинг келиб чиқишини пос сўзига боғлаб, қизиқарли хулосалар қилган эди. Чунки луғатларда пос кечанинг саккиздан бири деб изоҳланган. Бу анчагина вақтни англатади. Бирпас эса кичик вақт, бир неча сония ёки дақиқа. Навоий асарлари луғатидан бир қизиқ маълумотни топдим: пос сўзи эски тилимизда лаҳза, дақиқа маъносида ҳам ишлатилган ўринлар бор экан.
Бирпас сўзини бирпаст шаклида ёзиш учраб туради. Тахминимча, сўздаги пас қисми паст сўзи билан адаштирилади. Пастни талаффузга мос шаклда пас деб ёзиш хато, демак, бирпасни ҳам бирпаст шаклида ёзишим керак деб хулоса қилинган бўлиши мумкин. Бироқ бирпас сўзи ўзагида паст сўзи йўқ:
Мансур тағин бирпас ўйланиб турди-ю, индамай чиқиб кетди. (Ў. Ҳошимов, “Қалбингга қулоқ сол”.)
Изоҳ (0)