“Бир каллақанд, уч сўм пул” – фильмлардаги нодир сўзлар, уларнинг маъноси нима?

Баъзи камёб сўз ва иборалар кинофильм ва мультфильмлар сабаб хотирамизга муҳрланган. Уларни эшитган заҳотимиз қадрдон кадрлар кўз олдимизда жонланади. “Дарё” колумнисти Ориф Толиб бугун ана шундай сўзларнинг баъзиларини изоҳлайди.

Дандон сопли пичоғингиз...

Шум бола бой отани боплаб лақиллатган саҳна ёдингиздадир-а? Қоравой бойни йиғлатган даҳшатли ҳикоясини шундай бошлайди: “Эее, ҳалиги, ануви... Дандон сопли пичоғиз бор-у, ўша синиб қолди, ўшани айтгани келувдим...”

Хўш, Шум бола қанақа пичоқни айтяпти? Нима учун бу пичоқ аҳамиятли? Нега бу гапни эшитган бой ота: “Рўзғорда менинг пичоғимдан бошқа пичоқ қуриб кетган эканми?” дея асабийлашиш томон қадам ташлайди?

Дандон сўзи асли форсча, тиш маъносига эга. Бироқ бу ўринда фил суягидан ясалган деган маънони англатади. Гап сопи фил суягидан ясалган, яъни қимматбаҳо пичоқ ҳақида кетяпти. Шум бола ана шу қимматбаҳо пичоқ билан бойнинг суюкли този ити сўйилиб, териси шилинганини айтади ва бойнинг ҳам асабларини шилишга киришади...

Уйида чакса уни йўғ-у...

“Маҳаллада дув-дув гап” фильми қаҳрамони Ойпошша сюрприз ҳақида эшитгандан кейин бир оз алам, бир оз мақтанчоқлик билан айтган гап ёдингиздадир-а? “Уйида чакса уни йўғ-у, том бошида қўш тандир”.

Бу фильмнинг сценарийсини Абдулла Қаҳҳор таржима қилиб, баъзи ўринларини деярли бошқатдан ёзиб берган. Шу сабабли ҳам унда халқона иборалар, теша тегмаган топилдиқларга кўп дуч келасиз.

Хўш, чакса сўзи нимани англатади? Чакса – қадимги ўлчов бирлиги, у пуднинг учдан бир қисмига тенг бўлган. Бугунги ўлчовга ўгирсак, беш ярим килограммга тўғри келади. Демак, Ойпошша айтган мақол уйида беш-беш ярим кило ҳам уни йўқ, лекин ҳовлисига иккитадан тандир қуриб олган одамни тасвирлайди. Гап имконидан ортиқ нарсага уринадиган, ҳолига яраша иш қилмайдиган, яъни кўрпасига қараб оёқ узатмайдиган кишилар ҳақида.

Мураббо-чи, қўлбола мураббо!...

“Учрашув” телеминиатюраларини кўрмаган ўзбек томошабини топилмаса керак. Ушбу асардаги айрим сўз ва иборалар ҳаётимизга сингиб улгурган.

Фильмнинг бир қисми сарлавҳадаги сўзлар билан якунига етади. Унда томоғи тақиллаб, ичкилик дардида юрадиган кишилар ва мақтанчоқ мезбон кулгига олинган.

Жумлада қўлланган қўлбола сўзи қулоғимизга тез-тез эшитилиб туради. У бу ўринда ҳафсала қилиб, кишининг ўз қўли билан тайёрланган, пиширилган деган маъноларни англатади. Демак, гап консерва заводида тайёрланган эмас, қўлда пиширилган, асил мураббо ҳақида.

Қўлбола ибораси сўзлашувда ҳам, бадиий адабиётда ҳам фаол ишлатилади:

Бугун стипендия олишгани учун икки ўртоқ қўлбола ош қилишмоқчи бўлди. (Ў. Ҳошимов, “Қалбингга қулоқ сол”)

Киройи куявинг шундоғ бўлса!

“Ўткан кунлар” романи қаҳрамони Мирзакарим қутидор тошкентлик савдогар йигит Отабек ҳақида айни шу мақтовни айтади: “Киройи куявинг шундоғ бўлса!”

Хўш, киройи нима дегани?

Бу сўз арабча киро сўзи ва форсий -йи қўшимчасидан ҳосил бўлган, форсчада арзирли, лойиқ, сазовор бўладиган деган маъноларни англатади. Ўзбекчада икки хил маънода қўлланади. Юқоридаги жумлада айтишга арзийдиган, гапирса, мақтаса бўладиган деган маънога эга. Бу сўз бадиий адабиётда кўп учрайди:

Қишлоқда дув-дув гап. Киройи куёвинг бўлса, Комилжондақа бўлсин. (Уйғун, “Ҳаёт қўшиғи”)

Демак, Мирзакарим қутидор бировга айтса арзийдиган, мақтовли куёв деган маънода гапирган.

Бир каллақанд, уч сўм пул

“Аршин мололон” фильмидаги бу ибора халқ орасида жуда машҳур, ёш-у қарига бирдай таниш бўлиб кетган. Иборани ишлатамиз-у, лекин ундаги каллақанд сўзининг маъносига у қадар эътибор беравермаймиз. Хўш, у нимани англатади?

Олдин қанд асосан конус шаклида ишлаб чиқарилган. Маълумотларга кўра, бу усул ҳақида илк бор IX аср араб олими Зубайр ибн Баккор қайд этган. Бу турдаги қандлар Италияда 1470 йилдан, Бельгияда 1508 йилдан, Англияда 1544 йилдан, Нидерландияда 1566 йилдан ишлаб чиқарила бошлаган. Миллий энциклопедияга кўра, ҳозирги Ўзбекистон ҳудудида ХХ аср бошларига қадар четдан келтирилган хом ашёдан ҳунармад-қандолатчилар айнан шунга ўхшаш қанд ишлаб чиқарган ва у каллақанд деб аталган. Каллақандлар турли катталикда бўлган ва 5 килодан 15 килогача тош босган. Чакана савдога бўлакларга бўлинган ҳолатда чиқарилган.

Қумсимон шакар пайдо бўлгач, каллақандлар савдо расталарини аста-секин тарк этган. Бироқ баъзи Европа мамлакатлари уни ҳозир ҳам ишлаб чиқаради. Ўзнетда каллақанд сотилиши ҳақидаги бир эълонга кўзим тушди. Демак, бизда ҳам у ҳалигача ишлаб чиқарилади, харидорлари бор.

Ҳей, бола, обакидандондан еб...

Леонид Гайдайнинг “Ишбилармон кишилар” фильмидаги жумла ёдингизда бўлса керак-а: “Ҳей, бола, обакидандондан еб, бизнинг аравада айланиб келишни хоҳламайсанми?”

Хўш, бу жумладаги обакидандон нимани англатади? Изоҳли луғатга кўра, форсча обаки – суюқ, сувли ва дандон – тиш сўзларидан ясалган бу сўз ўзбекчада шакар қиёмидан тайёрланган ширинлик турини англатади:

Пенсияга борса, бир қарич келадиган қизил обакидандон, бир дўппи олиб келади. (А. Мухтор, “Опа-сингиллар”)

Масалан, шакарни қайнатиб, қиём қиласиз, кейин унга лимон кислотаси аралаштирасиз, кейин чўп териб, уларнинг уч қисмига қиёмдан қуясиз. 10–15 дақиқадан сўнг, қиём совиб, обакидандон ҳосил бўлади. Ҳаммамиз яхши биладиган хўрозқанд ҳам обакидандоннинг бир тури.

Ҳафтафаҳм, пайтавақулоқ, қарол!

“Иван Василевич касбини ўзгартиради” фильмини эсланг. Ҳақиқий шоҳдан бу гапни эшитган Антон Шпак: “Кечирасиз, нима учун нуқул қарол, қарол, дейсиз. Нима деганингиз бу?!” дейди норозилик ва ҳайрат аралаш. Ҳақиқатан, бадиий адабиёт ёки тарихдан яхши хабардор бўлмаган кишига анчайин нотаниш сўз бу. 

Қарол сўзи қул, хизматкор, батрак каби маъноларга эга. Шоҳ Антон Шпакни бировнинг қули, хизматкори деб ўйлайди. Шу сабабли ҳам Шпак: “Ҳақоратли рол экан бу. Илтимос, менга татбиқ этмасин!” дейди норози оҳангда.

Шоҳ образи ишлатган ҳафтафаҳм ва пайтавақулоқ сўзлари ҳам бугунги томошабин учун бир қадар бегона. Ҳафтафаҳм сўзи бирор нарсани дарров уқиб, тушуниб ололмайдиган, анқов, бефаросат каби маъноларга эга. Пайтавақулоқ ҳам худди шундай ҳақоратли маъно ташийди.