Африкалик деганда кўз олдимизга қора танли киши келади. Бу қитъа вакилларини осон таниш, ажратиш мумкин. Бироқ сўз дунёсида бундай эмас. Ўзбекчада Африка тилларидан келган бир нечта сўз бор. Уларнинг баъзилари ўзбекчага сингиб, мослашиб кетган, ўзимизнинг қоракўз сўзларга айланган. “Дарё” колумнисти Ориф Толиб бугун ана шундай африкалик сўзларни шарҳлайди.
Банан: ўзи осиёлик, сўзи африкалик
Банан сўзининг келиб чиқиши ҳақида ҳар хил қарашлар бор. Изоҳли луғат уни арабча банан – бармоқ сўзига боғлайди. Инглиз ва рус тилидаги манбалар эса бошқача қарашни илгари суради.
Бир тахминга кўра, банан баконго ёки конго халқи тилидаги банам сўзидан ҳосил бўлган. У Европа тилларига португал тили орқали XVI асрда ўтган. Бошқа бир қарашга кўра, волоф тилидаги банана сўзи испан ёки португал тиллари воситасида Европа тилларидан қўним топган. Рус тилига француз тилидан ўзлашган ва XVIII аср бошларидан оммалашган.
Баконго Конго ва Анголада яшовчи халқ бўлиб, киконго тилида сўзлашади. Волофлар эса Сенегал, Гамбия, Мавритания каби Ғарбий Африка мамлакатларида яшовчи халқ. Волоф тили Сенегалнинг расмий тилларидан биридир.
Олимлар африканча банам ва банананинг арабча банан билан илдизи бир эканини тахмин қилади. Банан тўпмеваси бармоқларга ўхшагани учун шундай ном берилган бўлиши эҳтимоли катта.
Бананнинг ватани Жануби-шарқий Осиё саналади. Ҳозир Ҳиндистон, Хитой, Уганда, Филиппин, Индонезия, Эквадор каби мамлакатлар энг йирик банан етиштирувчилардир. 2021 йили дунёда 170 миллион тонна банан ҳосили олинган. Шундан 25 фоизи Ҳиндистон ва Хитой ҳиссасига тўғри келади.
Зебра – Африка ёввойи оти
Зебрани кино ва мультфильмларда, балки, ҳайвонот боғида кўргандирсиз. Оқ ва қора кўндаланг йўл-йўл чизиқли териси бор. Отсимонлар оиласига мансуб бу ҳайвон Шарқий ва Жанубий Африка саванналарида ҳамда тоғ ҳудудларида тарқалган.
Зебра сўзининг келиб чиқиши ҳақида турли қарашлар бор. Шулардан бирига кўра, у банту тилларидаги зебра сўзидан ҳосил бўлган. Бу сўзни сом тиллари гуруҳига мансуб амҳара тилига оид деган фикрлар ҳам бор.
Бошқа бир талқинга кўра, зебра лотинча equiferus – ёввойи от сўзидан ҳосил бўлган.
Антик даврларда юнонлар ва қадимги римликлар бу ҳайвонни hippotigris – от йўлбарс деб атаган.
Зебра сўзи дунёнинг жуда кўп тилларида турли талаффуз вариантларида учрайди.
Кафе, кофе ва қаҳва
Бу уч сўзнинг ўзаги бир – арабча қаҳва. Аммо қаҳва арабчага амҳара тилидан ўтган. Ҳабашистондаги Каффа ҳудуди қаҳванинг ватани саналади. Ичимликка ана шу ҳудуд номи берилган. Бугунги Эфиопия жанубидаги Сидамо, Каффа, Арси ва Ҳарар ҳудудларидаги тоғ ўрмонларида турли-туман қаҳва дарахтлари ўсади. Бутун дунёдаги Cоффеа арабиcа – араб қаҳваси ўсимликлари Жанубий Эфиопиядаги қаҳва дарахтларининг авлодларидир. Бу нав жуда оммалашган, жаҳондаги қаҳва экинларининг 60 фоизи араб қаҳваларидир.
Қаҳва сўзи араб ва турк тиллари орқали Европа тилларига кириб борган. Манбаларда ёзилишича, илк қаҳва уйлари Макка шаҳрида 1510 йили очилган, 1530 йили бу ичимлик Туркия ҳудудларига етиб борган. Қаҳва уруғи ёки унинг толқони қўшиб тайёрланадиган ичимлик тез орада Европада ҳам довруқ қозонган.
Қаҳва Европа тилларига баъзи товуш ўзгаришлари билан ўзлашган. Масалан, русчага кофе шаклида кирган.
Кафе ҳам қаҳванинг айни ўзи. Дастлаб қаҳва ичиладиган жой бўлган кафе кейинчалик кичик ресторанга айланган – унда тамадди қилиш, ҳордиқ чиқариш ҳам мумкин бўлган.
Баобаб – маймун дарахти
Баобаб ҳақида ўқиган, эшитган бўлсангиз керак – дунёдаги энг йирик дарахт. Танасининг диаметри 8 метрга етади, бўйи 18–25 метр атрофида бўлади. Африка ва Австралиянинг қуруқ тропик саванналарида ўсади.
Баобаб сўзи амҳара тилидаги бамиба – маймун дарахти сўзидан ҳосил бўлган. Бу улкан дарахтнинг мевасини маймунлар осон қўлга кирита олгани учун мевага маймун нони деб ном берилган. Уни маймунлар ейди ҳам. Баобаб меваси озиқ-овқат ёки зиравор сифатида ишлатилади.
Баобаб сўзи арабча абу ҳибоб – уруғлар отаси бирикмасидан ясалган деган қараш ҳам бор.
Шимпанзе ва макака
Шимпанзе ва макака – маймун тури. Шимпанзе Африкада тарқалган, макака эса Осиёда. Макакаларнинг бербер макакаси туригина Осиёдан ташқарида – Шимолий Африка ва Гибралтарда яшайди.
Шимпанзе банту тилларига мансуб луба тилидаги kivili chimpenze – одамга ўхшаш махлуқ, маймун сўзидан олинган. Макака эса банту тилларидаги макаку сўзидан ясалган.
Бу икки сўз бизга рус тили орқали етиб келган. Шимпанзе русчага француз тилидан кирган бўлса, макака лотинчадан ўзлашган.
Зомби – манқурт дегани
Зомби сўзи охирги 15–20 йил ичида ўзбекчада ҳам оммалашди. У бегона одам ё восита таъсирида бировнинг буйруғига, хоҳиш-иродасига сўзсиз бўйсунадиган, мустақил фикрлай олмайдиган, ўз шахси ва эркига эга бўлмаган кишини англатади. Бу таъриф жанрларга кўра фарқланиши мумкин. Масалан, фантастикада зомбилар қандайдир вирусга чалинган одамлар, баъзан эса ҳайвонлардир. Улар ўзини мутлақо бошқара олмайди, бошқаларга ҳужум қилиш, уларга вирус юқтириш ёки ҳалок қилишга ҳаракат қилади.
Бу сўз ўзбекчага инглизчадан ўзлашган, инглизчага эса банту тилларига мансуб кимбунду тилидан ўтган. Кимбунду тили асосан Анголада, қисман Конго Демократик Республикаси ва Замбияда тарқалган. Кимбунду тилидаги нзумбе сўзи жон, руҳ маъносини англатади.
Гну оҳулари ва геренук
Гну оҳулари Африка ҳақидаги ҳужжатли фильмларда қулоғингизга чалинган бўлса керак. Африкада тарқалган, буқага ўхшаб кетадиган антилопа тури. Гну сўзини немис сайёҳи Георг Форстер истеъмолга киритган. У Жанубий Африка халқларининг койсан тилидаги и-нгу сўзини гноэ шаклида қўллаган. Бу сўз айни шу антилопа турини ифодалаш учун ишлатилган.
Геренук эса кўпчиликка нотаниш. Бу ҳайвон жирафа оҳу деб ҳам аталади, чунки бўйни узун бўлади. Геренук сомали тилидаги gáránúug сўзидан ҳосил бўлган. Бу жонивор Эфиопия, Сомали ва Танзания ҳудудларидаги саванналарда яшайди.
Сафари – ов сафари
Сафари сўзи дастлаб Шарқий Африка бўйлаб ов учун уюштирилган саёҳатларни ифода этган. Кейинчалик бу тушунча Африканинг бошқа ҳудудлари учун ҳам ишлатила бошлаган. Сўзнинг маъноси бора-бора ўзгариб кетган. Сафари бугун ёввойи табиатга қилинадиган нисбатан арзон экскурсияларни англатади. Бунда одатда йиртқич ҳайвонлар суратга олинади. Википедияга кўра, баъзи мамлакатларда йўлбошловчилар билан таъминланадиган сафарилар йирик хизмат турига айланган.
Ов сафарилари ҳозир ҳам уюштириб турилади. Африкадаги айрим мамлакатларнинг бюджетини айнан ов сафарилари анчагина тўлдиради.
Сафари сўзи суаҳили тилидан Европа тилларига ўтган ва оммалашган. Суаҳили – банту тилларига мансуб тил. Бу тилда сўзлашувчилар – суаҳилилар Танзания, Кения ва Мозамбикда яшайди. Суаҳили тили ўзлашмаларга бой, айниқса арабчадан кўп сўз олган. Бу тил луғат бойлигининг ярмини арабча сўзлар ташкил этади. Сафари ҳам шулардан бири. У сиз-у бизга яхши таниш ва ўзбек тилида ҳам қўлланадиган сафар сўзидан ясалган.
Изоҳ (0)