Дунёга машҳур, довруғи етти иқлимга кетган, жуда кўп халқ ва элатлар қўллайдиган иборалар бор. Хўш, улар қандай пайдо бўлган, уни дастлаб ким, нима мақсадда ишлатган? “Дарё” колумнисти Ориф Толиб ана шундай иборалар тарихи ҳақида ҳикоя қилади.
Нонлари бўлмаса, ширинкулча ейишсин!
Ҳукмдору амалдорларнинг оддий халқ ҳаётига эътиборсизлиги, беписандлигини ифодалайдиган бу ибора анча машҳур. Уни француз маликаси Мария Антуанеттага нисбат беришади. Аммо бу фикрни илк бор у айтмаганини тасдиқлайдиган далиллар бор.
Бу ибора илк бор француз мутафаккири Жан-Жак Руссонинг “Иқрорнома” асарида қайд этилган. Унга кўра, бир маликага деҳқонларнинг егани нони йўқлиги ҳақида айтишади, малика эса: “Унда бриоши ея қолишсин” деб жавоб беради.
Ўзбекчага ширинкулча ёки пирожний деб таржима қилинадиган бриоши тухум ва сариёғ қўшиб пишириладиган дўмбоқ ширинликдир. У ўзига тўқларнинг дастурхонидагина топиладиган егулик эди.
Руссо “Иқрорнома”сида маликанинг номини келтирмайди. Асарнинг айни шу боби 1760 йилларда ёзилган. Бу пайтда Мария Антуанетта 10 ёшларда эди ва ҳали малика эмасди. У 1774 йили эри Людовик XVI тахтга ўтиргач, малика мақомига эришади. Мантиқан олганда, ширинкулча ҳақидаги ибора Мария Антуанеттага тегишли эмас.
Айрим муаллифлар бу воқеани маликанинг душманлари ўйлаб топгани ва уни обрўсизлантириш учун тарқатганини айтади. Иборани француз саройининг бошқа хонимларига нисбат берадиганлар ҳам бор. Яна бир вариантга кўра, бриоши ҳақидаги гап – Жан-Жак Руссонинг бадиий тўқимаси.
Ўхшаш воқеа қадимги Хитойда ҳам бўлган. Цзин сулоласи ҳукмдори Хуэй-дига мамлакатдаги бошбошдоқликлар туфайли одамлар гуруч топа олмай оч қолгани ҳақида хабар беришади. У эса: “Ахир қийма ейишса бўлади-ку!” деб жавоб беради.
Қирол ўлди. Яшасин қирол!
Бу иборанинг илдизлари ҳам французчага бориб тақалади. Французча тартиб-таомилга кўра, монарх ўлган заҳоти олий ҳокимият унинг ворисига ўтади ва бу “Қирол ўлди. Яшасин қирол!” жумласи орқали эълон қилинади. Одатда мулозим сарой деразаларидан шу сўзларни айтиб жар солган. Оддий халқ бундан қирол ўлгани ва янги қирол тахтга ўтираётганини англаган.
Ушбу ибора жуда кўп мамлакатларда янги ҳукмдорни эълон қилиш учун ишлатилади. Бунда биринчи жумла собиқ монархга, иккинчи жумла янги қиролга ишора қилади.
Ўрта асрлар Англиясида кибор ва зодагонлар француз тилида сўзлашар эди. Шу сабаб қирол ўлими ва янги ҳукмдорни эълон қилиш билан боғлиқ ибора инглиз тилига осон ўзлашади. Тарихий манбаларда ёзилишича, 1272 йили қирол Ҳенри III вафот этганда “Қирол ўлди. Яшасин қирол!” ибораси ишлатилган.
Бу ибора ҳозир нутқ штампига айланган, кўчма маъноларда ҳам қўлланади. Мақолалар, рекламалар, видеороликларнинг сарлавҳаларига олиб чиқилади. Бунда мавзу ворислик, кимгадир нимадир ўтаётгани ҳақида бўлади.
Миллатлар Лигаси мафкурачиларидан бири, британиялик сиёсатчи Роберт Сесил 1946 йили Миллатлар Лигасининг сўнгги мажлисида сўзлаган нутқини “Лига ўлди. Яшасин Бирлашган Миллатлар Ташкилоти!” жумлалари билан якунлаган. Бунда Миллатлар Лигаси тугатилиб, ўрнига БМТ ташкил қилинаётгани ифода этилган.
Туринг, жаноб, сизни буюк ишлар кутмоқда!
Бу иборани бировни уйқудан турғизиш ёки кишини бирор ишга руҳлантириш учун ҳазиломуз тарзда ишлатамиз. Жуда кўп бадиий асарларда, мақолаларда, кино ва роликларда қўлланган бу ибора француз назариячи олими ва ислоҳотчиси Анри де Сан-Симонга тегишли. Унинг биографлари ёзишича, катта мақсадларга ва кучли иродага эга Анри ўсмир ёшида хизматкорларига ўзини ҳар тонг “Туринг, граф, сизни буюк ишлар кутмоқда!” деб уйғотишни топширган. Сан-Симон ҳақиқатан ҳам катта мақсадларга эга эди. Масалан, у ёшлик пайтлари Атлантика ва Тинч океанларини боғлашни, Мадриддан денгизгача канал қуришни режа қилганди.
Баъзи тадқиқотчилар бундай уйғотишни ёш Анри эмас, унда юксак салоҳиятни кўрган хизматкорлари ўйлаб топгани ва Анрига ҳар тонг шундай сўзлар билан уйғонишни уқтирганини айтади. Бошқа бир қарашга кўра, бу ибора ҳақидаги гаплар аслида бўлмаган, кейинроқ улуғ мутафаккир таржимаи ҳолига қўшиб қўйилган.
Лекин бу руҳлантирувчи ибора тўқима эмас. Унинг илдизи антик даврларга бориб тақалади. Қадимги юнон адиби Плутарх “Ўқимишли бўлмаган ҳукмдорга” асарида форс шоҳини хизматкори ҳар тонг улуғ ва хайрли ишлар кутаётганини айтиб уйғотганини ёзади. Сўнг маърифатли ва оқил ҳукмдорнинг ўзида шундай ички овоз бўлишини, у ҳукмдорни юксак амалларга мунтазам ундаб туришини айтади.
Ҳокимият бузади, мутлақ ҳокимият мутлақ бузади
Бу фикрни жуда кўп сиёсатчилар, журналистлар, блогерлар, нотиқлар такрор-такрор ишлатади. У инглиз тарихчиси ва сиёсатчиси Жон Далберг-Актонга тегишли.
Аслиятдаги мазмун таржимадан бир оз фарқланади, power tends to corrupt жумласи ҳокимият бузишга мойил, ҳокимият бузиш тенденциясига эга деб таржима қилиниши мумкин.
Афоризм ўзбек тилига “Ҳокимият бузади, чекланмаган ҳокимият чексиз бузади” шаклида ҳам таржима қилинган.
Юксак куч ва ҳокимиятга эгалик шахсга салбий таъсир қилишини жуда кўп мутафаккирлар таъкидлаган. Масалан, қадимги дунё файласуфларидан Плутарх олий ҳокимиятга эгалик кишининг феъл-атворини бузиши, унда ўзгарувчанлик, кибр ва раҳмсизлик каби хислатларни пайдо қилишини ёзган.
Муҳими ғалаба эмас, иштирок
Муваффақиятсизликка учраган кишини овутиш ёки истеҳзо маъносида қўлланадиган бу ибора Олимпиада ўйинлари билан боғлиқ. 1908 йили италиялик чопағон Дорандо Пиетри Лондонда ўтаётган Олимпиада марафонида қатнашади. Маррага бир неча юз метр қолганда мўлжални йўқотиб, бошқа томонга югура бошлайди. Ҳакамлар унга тўғри йўналишни кўрсатади. Бироқ сўнгги метрларда чопағонни янги муаммолар кутиб турарди. У тўрт марта қоқилиб йиқилади, бунда ҳам уни ҳакамлар турғизиб қўяди. Шундай қилиб, чопағон ниҳоят марра чизиғини кесиб ўтади.
Лекин америкаликларнинг шикоятидан сўнг Дорандо Пиетри Олимпия ўйинларидан четлатилади. Чунки у бошқаларнинг ёрдамидан фойдаланган эди.
Олимпия ўйинларида репортёр бўлиб ишлаган машҳур ёзувчи Артур Конан Дойл “Ҳакамларнинг қароридан қатъи назар, италиялик чопағоннинг буюк қатъияти спорт тарихидан ҳеч қачон ўчирилмайди”, дея ёзади.
Бу воқеадан бир неча кун ўтиб америкалик роҳиб Этелберт Талбот Лондондаги бир соборда маъруза қилади ва Дорандо Пьетрини эсга олиб, Олимпиада ўйинлари югуриш ёки мукофот олишдан устунлиги, бир киши ғалаба тожини кийса-да, қолганлар беллашувда қатнашиш бахтига муяссар бўлаверишини айтади. Бу гап кўпчиликка, айниқса, Олимпия ўйинлари ташкилотчиси Пьер де Кубертенга маъқул тушади. Бир неча кундан сўнг олимпиадачилар шарафига ташкил этилган зиёфатда у Олимпиада ўйинларида қатнашиш ғолиб бўлишдан кўра афзаллигини айтади. Шу билан “Муҳими ғалаба эмас, иштирок” ибораси қанот чиқаради ва дунёнинг жуда кўп тилларига кўчиб ўтади, ҳатто Олимпиада ўйинларининг норасмий шиорига айланади.
Иштаҳа овқат пайтида келади
Кимдир нимагадир эга бўлса, янада кўпроғига интилади. Бирор муваффақиятга эришган киши бундан-да кўпроғини истайди. Бирор машғулот билан шуғулланган кишида унга нисбатан меҳр пайдо бўлади. Сарлавҳадаги ибора шу каби маъноларда ишлатилади.
Бу иборанинг келиб чиқиши ҳақида турли қарашлар бор. Энг кенг тарқалган фикрга кўра, у француз адиби Франсуа Рабленинг романидан олинган. “Гаргантюа ва Пантагрюл” асарида шундай жумлалар бор:
Манлик Анже “Иштаҳа овқат пайтида келади” деганидек чанқоқ сув ичганда кетади.
Шу жумлага таяниб баъзи муаллифлар ибора француз руҳонийси Жером де Анжега тегишли деб ҳисоблайди. Бироқ тадқиқотчилар фикрича, Анже бу ерда киноя билан тилга олинган. Юзаки фикрлар ва такрорларга тўла “Сабаблар ҳақида” асарида Анже интилиш ҳаракати билан интилмоқ (аппетит аcту аппетенди) деган иборани ишлатади. Рабле эса лотинча аппетитус – интилиш, майл сўзи билан французча аппетит – иштаҳа сўзининг уйқашлигидан фойдаланиб иборани пародия қилади.
“Иштаҳа овқат пайтида келади” иборасини илк бор бошқалар айтгани ёки шунга мазмунан яқин жумлалар ишлатилгани ҳақида турли маълумотлар бор. Масалан, қадимги Рим шоири Публий Овидий: “Ҳар қандай таом янги таомга майл уйғотади” деб ёзган.
Мижоз ҳамиша ҳақ
Бу иборанинг пайдо бўлиши ва оммалашиши ХХ аср бошларига бориб тақалади. Унинг савдо шиорига айланишига Ҳарри Гордон Селфриж, Жон Уанамейкер ва Маршал Файлд каби йирик тижоратчилар сабаб бўлган. Ҳарри Гордон 1879–1901 йилларда Маршал Файлднинг қўлида ишлаган. Жон Уанамейкер эса Маршал Файлднинг маркетингчиси бўлган. Тадқиқотчиларнинг фикрича, улардан бири бу шиорни ўйлаб топган.
“Мижоз ҳамиша ҳақ” шиори мижознинг шикояти эътиборсиз қолмаслиги ва дарҳол ҳал этилиши кераклигини англатган. Ўша пайтларда “Ўз пулингни ўзинг асра!” қабилидаги огоҳлантиришлар ҳуқуқий ҳужжатларда ҳам акс этар ва масъулият кўпинча мижознинг ўзига юклатиларди. Харидорни ҳимоя қилган бу чақириқ давр учун янгича қараш эди, шу боис таъсири ҳам кучли бўлди.
1905 йили Boston Globe газетаси Маршал Файлд ҳақида мақола эълон қилади ва уни “Мижоз ҳамиша ҳақ” ёндашувига оғишмай амал қилаётган ишбилармон сифатида тавсифлайди. Ҳарри Гордон 1909 йили Лондонда Selfridge дўконига асос солади. Бу дўконнинг шиори ҳам “Мижоз ҳамиша ҳақ” эди. Матбуот бу лойиҳа ва унинг тутуми устидан кулади. Бироқ бу беҳуда бўлганди. Selfridge бугунгача фаолият юритяпти, у 2010- ва 2012 йилларда дунёнинг энг яхши супермаркети деб топилган.
Маъноси яқин шу каби ибораларни турли ишбилармонлар қўллаган. Масалан, меҳмонхона бизнесининг таниқли вакили, Лондон ва Париждаги “Риц” меҳмонхоналари асосчиси Сезар Рис “Мижоз ҳеч қачон адашмайди” шиорини муомалага киритган.
Изоҳ (0)