Жой номларининг келиб чиқиш тарихи қизиқ. Баъзи жой номлари тасаввур қилганимиздан тамоман бошқача маънога эга. Юртимизда бундай сирли отга эга шаҳар ва қишлоқлар талайгина. “Дарё” колумнисти Ориф Толиб бугун ана шундай номлардан баъзиларини шарҳлайди.
Ғазалкент ғазаллар шаҳрими?
Кент қадимги суғд тилида канд, кант шаклига эга бўлган ва девор, уй, хонадон, қўрғон, қишлоқ каби маъноларни англатган. Кент сўзи ва унинг талаффуз вариантлари қатнашган жой номлари минтақамизда жуда кўп: Тошкент, Самарқанд, Ёркент, Вобкент, Паркент, Пискент каби.
Хўш, Ғазалкентнинг маъноси нима? Кент шаҳар маъносида бўлса, Ғазалкент ғазаллар шаҳри бўладими? Топонимик адабиётларда ёзилишича, шаҳар номи ҳазар қабиласи номидан келиб чиққан. Ҳазарлар – қадимги туркий қавм. Ҳазаркент – ҳазарлар қишлоғи. Ҳазар сўзи кейинчалик товуш ўзгаришига учраган.
Қашқадарёдаги Ғузор шаҳри, Жомбой туманидаги Ғазира қишлоғи номи асосида ҳам ҳазар сўзи ётади.
Сариосиё ва Осиё
Сариосиё сўзини талаффуз қилганда дастлаб кишининг хаёлига сари ва Осиё сўзлари келади. Осиё сари деганимикан деб ўйлаш ҳам мумкин. Бироқ этимологиядан ёки форс тилидан хабардор киши бундай эмаслигини осон пайқайди. Сариосиё Осиё қитъасидаги минглаб қишлоқлардан бири холос, унинг Осиёга бевосита алоқадорлиги йўқ.
Бу жой номи форсча сар – бош ва осиё – тегирмон сўзларидан ҳосил бўлган. Сариосиё тегирмонбоши, тегирмон юқорисидаги қишлоқ демакдир. Сурхондарёдаги тумандан ташқари ўлкамизда осиё таркибли топонимлар талайгина: Галаосиё, Қўшосиё, Тагиосиё.
Улуғнор ва катта анор
Улуғнор – Андижон вилоятидаги туман. Шакл-у шамойилига қараб улуғ ва нор сўзларидан ясалган бўлса керак, олдин бу ерларда бирор катта анор бўлган, ном ҳам шундан деган хаёлга бориш мумкин. Бироқ тахминимиз бу сафар ҳам бизни алдайди.
Андижонда Улуғнор номли канал бор. Туманга ана шу каналнинг номи берилган. Уни 1868–1871 йилларда Қўқон хони Худоёрхон қаздирган. Ном таркибидаги нор аслида арабча наҳр – дарё, анҳор сўзининг талаффузда ўзгарган шаклидир. Улуғнор улуғ наҳр, яъни катта анҳор демакдир.
Жом ва Жомбой
Самарқанд вилоятида Жом, Жомбой деган қишлоқлар бор. Жомбой туманнинг номи ҳам. Самарқанд ва Қашқадарё вилоятлари чегарасида жойлашган Жом – Ўзбекистоннинг энг катта қишлоқларидан бири. Википедияга кўра, аҳолиси 35 минг кишидан ортиқ.
Жом деганда кишининг хаёлига тоғора, қадаҳ маъносидаги форсча жом сўзи келади. Бироқ бу икки қишлоқнинг номи форсчага умуман боғлиқ эмас. Топонимнинг илдизи қадимги туркий ва мўғул тилларида қўлланган ём сўзига бориб тақалади. Ём ёки жом сўзи бекат, истеҳком маъносини билдирган. Демак, Жом бекат, от-улов боқиладиган жой, хабарларни бекатдан бекатга етказувчи хизматчилар яшайдиган қўнимгоҳ ёнидаги қишлоқ маъносидадир.
Китобларда Жомбой сўзи таркибидаги бой бойли уруғи номидан экани, қишлоқ шу уруғ вакиллари хизмат қилган бекат атрофида бўлгани сабабли шундай от берилгани қайд этилган. Баъзи олимлар фикрича, бу номнинг ёмга ҳам, бойли уруғига ҳам алоқаси йўқ, жомбой – қозоқларнинг бир уруғи.
Чироқчида чироқ ясалганми?
Қашқадарёда Чироқчи тумани бор. Хўш, бу ном нимани англатади? Сувчи экинларни суғорувчи, ўтинчи ўтин тўпловчи, темирчи темирга ишлов берувчи бўлгандан кейин чироқчи чироқ ясовчи бўлади-да деб хулоса ясашимиз мумкин. Юз-икки юз йил нарисида кўча чироқларини ёқиш билан шуғулланувчи кишилар чироқчи дейилган. Балки шундан келиб чиққандир бу ном?
Миллий энциклопедия топонимни чироқ ясовчи ҳунармандларга боғлаган. Бироқ этимологик адабиётлар бунга қўшилмайди. Бу фикрнинг асосли эмаслигини чироқчи сўзи луғатларда чироқ ясовчи сифатида изоҳланмагани ҳам исботлайди.
Чироқчи номи узоқ тарихга эга. Манбаларда ёзилишича, сиракчи ёки сироқчи – қадимги туркий қабила-уруғнинг оти. Бу масканда ана шу уруғ жамоаси яшаган. Жой номи уруғ отидан келиб чиққан.
Чироқчи 1980 йилдан шаҳар мақомига эга.
Шофиркон ниманинг кони?
Шофиркон – Бухоро вилоятидаги шаҳар ва туман номи. Сўзнинг тарихини яхши билмаган киши шофиркон – шофёркон – шофёрлар кўп жой деганга ўхшаш этимология тўқиши ҳам мумкин. Аслида-чи?
Наршахийнинг “Бухоро тарихи” асарида ёзилишича, шаҳар номи Шопурком, яъни Шопур қаздирган ариқ (канал) сўзларидан келиб чиққан. Кейинроқ анҳор ёнида вужудга келган қалъа ҳам Шопурком деб аталган.
Суюн Қораевнинг “Топонимика” китобига кўра, Эрон шаҳзодаси Шопур бухорхудотдан, яъни Бухоро ҳокимидан ер олиб, қаср қурган ва Вардона қишлоғини барпо қилиб, ариқ қазиб келтирган. Шопурком – “Шопур ариғи” демак.
Баъзи манбалар бу топоним форсча шоҳ – катта, пур – тўла, ком – катта анҳор сўзларидан ясалган, кўп сув оқадиган бош анҳор маъносида деб ҳисоблайди.
Ком атамаси қадимдан Бухоро атрофида истеъмолда бўлган ва ҳозир ҳам бир қанча географик номлар таркибида учрайди: Коми Зар, Коми Акка (Зарафшоннинг бир номи), Ҳарамком, Комде ва ҳоказо. Писком, Угом, Конимех топонимлари таркибида ҳам ариқ, дарё маъносидаги ком сўзи бор.
Бурчмулла – минорали қўрғон
Тошкент вилояти Бўстонлиқ туманидаги Бурчмулла қишлоғини кўпчилик яхши билади. Бу ер тарихий-маданий ёдгорликлари, гўзал табиати билан машҳур.
Унинг номини бурч ва мулла сўзларига боғлаб, бурчли мулла маъносида талқин қилувчилар ҳам бор. Бироқ бу халқ этимологияси натижаси холос. Аслида қишлоқ отининг бурч сўзига ҳам, мулла сўзига ҳам алоқаси йўқ.
Этимологик адабиётларда ёзилишича, қишлоқ номи бурж ва мўла сўзларидан ясалган. Бурж – қалъа деворининг бурчаги; бурчакдаги ё бурчаклар оралиғидаги минора. Мўла эса минорасимон думалоқ қурилма. Топонимшунос олим Тўра Нафасов мўла сўзини тупроқ уйиб, чим ё ғишт қалаб, баланд қилинган сўрисимон жой дея изоҳлайди. Демак, Бурчмулла ҳимояланадиган қўрғон, буржли, мўлали жой маъносидадир.
Буйрак инсон аъзоси эмас
Сарлавҳани ўқиб ҳайрон бўлманг. Тиббиётга қарши бормоқчи эмасман, буйрак – инсон аъзоси. Лекин жой номи сифатида у бошқа маънога эга.
Фарғона вилоятининг Учкўприк туманида Буйрак номли қишлоқ бор. Халқ этимологиясига кўра, қишлоқ буйракка ўхшаш жойда бино бўлгани учун шундай ном олган. Аммо этимологик тадқиқотлар буни рад этади.
Жой номи бўйича икки хил қараш бор. Бирига кўра, у байри сўзи ва -ак кичрайтириш қўшимчасидан ташкил топган. Байри сўзи бекат, тўхташ жойи, қароргоҳ каби маъноларга эга. Демак, Буйрак кичик бекат демакдир. Бу фикрда жон бор. Буйрак қишлоғи қадим Қўқон шаҳрига яқин масофада жойлашган. Қишлоқ ўрнида бир замонлар бекат бўлгани, чопар ва отлиқлар, карвонлар шу ерда тўхтаб ўтгани эҳтимоли катта.
Бошқа бир қарашга таянилса, буйрак – уруғ номи. Жуда кўп тарихий манбаларда буйрак номли ўзбек уруғи борлиги қайд этилган. Бу ҳам ҳақиқатга яқин. Чунки бу қишлоққа яқин ҳудудда ерлашган Жалойир, Қатағон, Қанғил, Баҳрин, Кенагас, Наймас, Турғоқ, Қирқ каби қишлоқлар номи ҳам ўзбек уруғлари отидан ҳосил бўлган.
Кампирравот кампир работими?
Халқ этимологияси одатда сўзнинг ташқи шакл-шамойилига қараб баҳо беради, хулоса чиқаради. Кампирравот – Андижондаги сув омбори. Шу номдаги тўғон, канал ҳам бор.
Кампирравотдаги кампир сўзининг кекса аёл маъносидаги кампирга алоқаси йўқ. У суғдча канд ва форсча пир сўзларидан ясалган. Олдинроқ канд сўзи девор, қўрғон, қишлоқ каби маъноларни англатиши ҳақида айтгандим. Ўтмишда шаҳарлар ва йирик қишлоқлар ҳимоя деворлари билан ўралган ва канд деб аталган. Пир эса қадим, эски, кўҳна демакдир. Работ сўзи қалъа, истеҳком, бекат каби маъноларга эга. Демак, Кампирравот эски қўрғон, қадимий қўрғон атрофидаги работ англамидадир.
Бу топоним кўпинча Кампиробод шаклида ҳам қўлланади. Лекин бу янглишдир.
Изоҳ (0)