Markaziy Osiyoning strategik resursi
Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun suv nafaqat tabiiy resurs, balki hayotning asosi, taraqqiyot belgisi va hatto ta’sir kuchidir. Qirg‘iz maqolida shunday deyilgan: “El boshida bo‘lma, suv boshida bo‘l”. Bu ibora suv resurslarini boshqarishning asosiy rolini ta’kidlaydi. Bu ibora, ayniqsa, mintaqadagi eng yirik chuchuk suv zaxiralari joylashgan Qirg‘iziston va qishloq xo‘jaligida suv resurslari muhim o‘rin tutadigan O‘zbekiston uchun mos keladi.
Shu bilan birga, mintaqa suv bo‘yicha jiddiy muammolarga duch kelmoqda: iqlim o‘zgarishi, suv ekotizimlariga bosimning kuchayishi, transchegaraviy suv taqsimoti va Afg‘onistonning Qo‘shtepa kanali kabi yangi sug‘orish loyihalari qo‘shni davlatlar, jumladan, O‘zbekistonning biologik xavfsizligiga tahdid solmoqda.
Qo‘shtepa kanali
BBC xabariga ko‘ra, Afg‘onistonda Qo‘shtepa kanali qurilishi faol davom etmoqda. Amudaryodan suv oqimini yo‘naltiruvchi bu loyiha O‘zbekiston hukumatini jiddiy xavotirga solmoqda, chunki bu mamlakat suv balansiga bevosita ta’sir qiladi.
O‘zbekiston prezidenti Shavkat Mirziyoyev Bokuda bo‘lib o‘tgan COP29 konferensiyasida “Transchegaraviy suv resurslari ifloslanishining oldini olish va barqaror bioxilma-xilligini saqlashda yagona yondashuvlar zarur” deya ta’kidlagandi.
Qo‘shtepa kanali allaqachon xalqaro maydonlarda, jumladan, BMTning iqlim o‘zgarishi bo‘yicha bo‘lajak sessiyasida ham muhokamalar mavzusiga aylangan. Shuni ta’kidlash kerakki, bunday loyihalar jiddiy ekologik oqibatlarga, jumladan, Amudaryodagi suv sathining pasayishiga olib kelishi mumkin, bu esa O‘zbekiston qishloq xo‘jaligi va ekotizimiga bevosita ta’sir qiladi.
O‘zbekistonda suv resurslarini boshqarish muammolari
Qo‘shtepa kanalining qurilishi kabi suv tanqisligi bo‘yicha tashqi tahdidlarga qaramay, O‘zbekistonning o‘zida suv resurslarini boshqarishda muammolar mavjud. Suvdan oqilona foydalanish, suv omborlarini modernizatsiya qilish dolzarb vazifalar bo‘lib qolmoqda.
60 milliard dollar
Jahon banki hisobiga ko‘ra, O‘zbekiston 2060-yilga borib iqlim o‘zgarishining sug‘orish tizimlari va qishloq xo‘jaligiga ta’sirini yumshatish uchun 60 milliard dollarga yaqin mablag‘ga muhtoj bo‘ladi. Bundan tashqari, energiya va suv infratuzilmasining eskirishi katta investitsiyalarni talab qiladi, bu ayniqsa resurslar tanqisligi ortib borayotgan sharoitda muhim ahamiyatga ega.
Jahon banki guruhi hisobotida shunday deyiladi:
“Suv resurslarini samarali boshqarish suvni tejaydigan zamonaviy texnologiyalarni joriy etish va hududlar o‘rtasida suvni oqilona taqsimlashni taqozo etadi.
Bunday chora-tadbirlar suv yo‘qotishlarini minimallashtirishga yordam beradi. Bugungi kunda suv tashish paytidagi yo‘qotishlar yiliga 1,7-2,3 milliard kub metrga yetadi”.
Iqlim o‘zgarishining Markaziy Osiyo suv balansiga ta’siri
Iqlim o‘zgarishi allaqachon Markaziy Osiyo davlatlarining suv balansiga jiddiy ta’sir ko‘rsatmoqda. O‘zbekiston tez-tez qurg‘oqchilik, haddan tashqari issiqlik va tartibsiz yog‘ingarchilik, qishloq xo‘jaligi va iqtisodiyotga bosim kuchayib borishi kabi muammolarga duch kelmoqda. Mutaxassislarning hisob-kitoblariga ko‘ra, 2050-yilga borib iqlim o‘zgarishi O‘zbekiston iqtisodiyoti hajmini 10 foizga qisqartirishi mumkin. Bu uy xo‘jaliklari daromadining pasayishiga olib keladi.
Orol dengizining ekologik halokati suv resurslarini noto‘g‘ri boshqarish va iqlim o‘zgarishi oqibatlarining eng yomon misollaridan biri bo‘lib qolmoqda. O‘zbekiston prezidenti COP29 anjumanida shunday dedi:
“Birlashgan Millatlar Tashkiloti shafeligida daryo ekotizimlarining butunligi va ekologik xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha majburiyatlar to‘g‘risidagi deklaratsiyani ishlab chiqish tarafdorimiz”.
Mintaqani suv resurslari bilan ta’minlashda Qirg‘izistonning roli
Qirg‘iziston muzliklarda to‘plangan ulkan chuchuk suv zaxiralari tufayli Markaziy Osiyoning suv balansida muhim rol o‘ynaydi. Tadqiqotga ko‘ra, respublikada 6500 dan ortiq muzliklar mavjud bo‘lib, ulardagi suvning umumiy hajmi qariyb 760 milliard kub metrni tashkil qiladi.
Qirg‘izistondan keladigan umumiy suv oqimining 78 foizdan oshig‘ini qo‘shni davlatlar, jumladan, O‘zbekiston va Qozog‘iston foydalanadi.
Biroq Qirg‘iziston suvidan foydalanish jiddiy ekologik va iqtisodiy xavflar bilan bog‘liq. Sovet davrida viloyatda To‘qto‘g‘ul GESi kabi gidroelektr inshootlari va irrigatsiya tizimlarining qurilishi Qirg‘izistonda 47 ming gektardan ortiq unumdor yerning suv ostida qolishiga olib keldi. Bu respublikaga har yili 130 million somga baholangan katta zarar keltirdi.
O‘zbekiston va “yashil” iqtisodiyotga o‘tish
O‘zbekiston qazib olinadigan yoqilg‘ilarga qaramlikni kamaytirish va qayta tiklanuvchi energiya manbalarini joriy etishga intilib, “yashil” iqtisodiyotga o‘tish bo‘yicha faol ish olib bormoqda. O‘zbekiston prezidenti BMTning iqlim o‘zgarishi bo‘yicha konferensiyasida (COP29) Iqlim tufayli yo‘qotish va zararlarni baholash bo‘yicha xalqaro markaz ta’sis etish tashabbusini ilgari surdi. Markazning asosiy maqsadi ekotizimlarni saqlash va transchegaraviy suv resurslarining ifloslanishining oldini olishga qaratilgan umumiy yondashuvlarni ishlab chiqishdan iborat.
Jahon banki hisobotida qayd etilganidek, O‘zbekiston iqtisodiyotini dekarbonizatsiya qilish quyidagilarni talab qiladi:
- 2060-yilgacha energetika infratuzilmasini modernizatsiya qilish uchun 340 mlrd dollar mablag‘ ajratish;
- energiya tejamkor texnologiyalarni joriy etish va shamol hamda quyosh energiyasini ishlab chiqarishni rivojlantirish.
Ushbu chora-tadbirlarning amalga oshirilishi nafaqat mamlakatning energetik xavfsizligini yaxshilash, balki uglerod chiqindilarini kamaytirish imkonini beradi, bu esa havo sifatini yaxshilash va ifloslanish bilan bog‘liq kasalliklarni kamaytirishga ham yordam beradi.
Qirg‘izistonning suv resurslari: hayot manbayi va qo‘shni mamlakatlarga ta’siri
Katta suv zaxiralariga ega Qirg‘iziston Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun katta strategik ahamiyatga ega. Mintaqadagi eng yirik daryolardan biri bo‘lgan Norin daryosi oqimining 15 foizidan Qirg‘izistonda foydalaniladi, qolgan qismi qo‘shni davlatlar tomonidan iste’mol qilinadi.
Qirg‘izistondan O‘zbekiston, Qozog‘iston va Tojikistonga katta hajmda suv yetkazib berilmoqda. Bu sovetlar davrida yaratilgan infratuzilma, jumladan, To‘qto‘g‘ul, Kurpsoy va boshqa gidroelektr majmualari tufayli amalga oshmoqda. Biroq suvni tartibga solish ko‘pincha mintaqa mamlakatlari o‘rtasida, ayniqsa, qurg‘oqchilik davrida nizolarni keltirib chiqaradi.
Qirg‘izistonning suv resurslari haqida asosiy faktlar:
- yiliga hosil bo‘ladigan umumiy suv hajmi qariyb 57 milliard kub metrni tashkil qiladi;
- Qirg‘izistonda isteʼmol qilinadigan suvning 89 foizi sug‘orish uchun sarflanadi, taxminan 6 foizi sanoatda ishlatiladi.
Shu bilan birga, sug‘orish tizimlarida suv yo‘qotishlari yiliga 1,7-2,3 milliard kub metrni tashkil etadi, bu esa eskirgan infratuzilma bilan bog‘liq.
Transchegaraviy hamkorlik va mintaqaviy muammolar
Markaziy Osiyoda suv resurslarini barqaror boshqarish mintaqadagi barcha davlatlarning muvofiqlashtirilgan hamkorligini taqozo etadi. Biroq bir qator omillar jarayonni murakkablashtiradi:
- suv taqsimoti bo‘yicha davlatlar o‘rtasidagi manfaatlar to‘qnashuvi;
- iqlim o‘zgarishiga olib keladigan daryo oqimining pasayishi;
- suv omborlari va irrigatsiya tizimlarining eskirgan infratuzilmasi.
Xulosa va istiqbollar
Suv Markaziy Osiyo mamlakatlari uchun hal qiluvchi resurs bo‘lib qolmoqda, ammo iqlim o‘zgarishi va aholi sonining o‘sishi ta’sirida uning tanqisligi ortib bormoqda.
Oqibatlarni yumshatish uchun O‘zbekiston va mintaqadagi boshqa davlatlar:
- suv va energetika infratuzilmasini modernizatsiya qilishga sarmoya kiritishi;
- suvni tejaydigan texnologiyalarni joriy etish va suv hisobi tizimini takomillashtirishi;
- resurslarni oqilona taqsimlash uchun davlatlararo darajada hamkorlik qilishi zarur.
Iqlim o‘zgarishiga moslashish va suv resurslarini boshqarish bo‘yicha samarali chora-tadbirlar nafaqat barqaror iqtisodiy o‘sishning kaliti, balki Markaziy Osiyoda ekologik va ijtimoiy inqirozlarning oldini olishning ham kaliti bo‘lishi mumkin.
Polina Sobirova
Izoh (0)