Марказий Осиёнинг стратегик ресурси
Марказий Осиё мамлакатлари учун сув нафақат табиий ресурс, балки ҳаётнинг асоси, тараққиёт белгиси ва ҳатто таъсир кучидир. Қирғиз мақолида шундай дейилган: “Эл бошида бўлма, сув бошида бўл”. Бу ибора сув ресурсларини бошқаришнинг асосий ролини таъкидлайди. Бу ибора, айниқса, минтақадаги энг йирик чучук сув захиралари жойлашган Қирғизистон ва қишлоқ хўжалигида сув ресурслари муҳим ўрин тутадиган Ўзбекистон учун мос келади.
Шу билан бирга, минтақа сув бўйича жиддий муаммоларга дуч келмоқда: иқлим ўзгариши, сув экотизимларига босимнинг кучайиши, трансчегаравий сув тақсимоти ва Афғонистоннинг Қўштепа канали каби янги суғориш лойиҳалари қўшни давлатлар, жумладан, Ўзбекистоннинг биологик хавфсизлигига таҳдид солмоқда.
Қўштепа канали
BBC хабарига кўра, Афғонистонда Қўштепа канали қурилиши фаол давом этмоқда. Амударёдан сув оқимини йўналтирувчи бу лойиҳа Ўзбекистон ҳукуматини жиддий хавотирга солмоқда, чунки бу мамлакат сув балансига бевосита таъсир қилади.
Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев Бокуда бўлиб ўтган CОП29 конференциясида “Трансчегаравий сув ресурслари ифлосланишининг олдини олиш ва барқарор биохилма-хиллигини сақлашда ягона ёндашувлар зарур” дея таъкидлаганди.
Қўштепа канали аллақачон халқаро майдонларда, жумладан, БМТнинг иқлим ўзгариши бўйича бўлажак сессиясида ҳам муҳокамалар мавзусига айланган. Шуни таъкидлаш керакки, бундай лойиҳалар жиддий экологик оқибатларга, жумладан, Амударёдаги сув сатҳининг пасайишига олиб келиши мумкин, бу эса Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги ва экотизимига бевосита таъсир қилади.
Ўзбекистонда сув ресурсларини бошқариш муаммолари
Қўштепа каналининг қурилиши каби сув танқислиги бўйича ташқи таҳдидларга қарамай, Ўзбекистоннинг ўзида сув ресурсларини бошқаришда муаммолар мавжуд. Сувдан оқилона фойдаланиш, сув омборларини модернизация қилиш долзарб вазифалар бўлиб қолмоқда.
60 миллиард доллар
Жаҳон банки ҳисобига кўра, Ўзбекистон 2060 йилга бориб иқлим ўзгаришининг суғориш тизимлари ва қишлоқ хўжалигига таъсирини юмшатиш учун 60 миллиард долларга яқин маблағга муҳтож бўлади. Бундан ташқари, энергия ва сув инфратузилмасининг эскириши катта инвестицияларни талаб қилади, бу айниқса ресурслар танқислиги ортиб бораётган шароитда муҳим аҳамиятга эга.
Жаҳон банки гуруҳи ҳисоботида шундай дейилади:
“Сув ресурсларини самарали бошқариш сувни тежайдиган замонавий технологияларни жорий этиш ва ҳудудлар ўртасида сувни оқилона тақсимлашни тақозо этади.
Бундай чора-тадбирлар сув йўқотишларини минималлаштиришга ёрдам беради. Бугунги кунда сув ташиш пайтидаги йўқотишлар йилига 1,7-2,3 миллиард куб метрга етади”.
Иқлим ўзгаришининг Марказий Осиё сув балансига таъсири
Иқлим ўзгариши аллақачон Марказий Осиё давлатларининг сув балансига жиддий таъсир кўрсатмоқда. Ўзбекистон тез-тез қурғоқчилик, ҳаддан ташқари иссиқлик ва тартибсиз ёғингарчилик, қишлоқ хўжалиги ва иқтисодиётга босим кучайиб бориши каби муаммоларга дуч келмоқда. Мутахассисларнинг ҳисоб-китобларига кўра, 2050 йилга бориб иқлим ўзгариши Ўзбекистон иқтисодиёти ҳажмини 10 фоизга қисқартириши мумкин. Бу уй хўжаликлари даромадининг пасайишига олиб келади.
Орол денгизининг экологик ҳалокати сув ресурсларини нотўғри бошқариш ва иқлим ўзгариши оқибатларининг энг ёмон мисолларидан бири бўлиб қолмоқда. Ўзбекистон президенти CОП29 анжуманида шундай деди:
“Бирлашган Миллатлар Ташкилоти шафелигида дарё экотизимларининг бутунлиги ва экологик хавфсизлигини таъминлаш бўйича мажбуриятлар тўғрисидаги декларацияни ишлаб чиқиш тарафдоримиз”.
Минтақани сув ресурслари билан таъминлашда Қирғизистоннинг роли
Қирғизистон музликларда тўпланган улкан чучук сув захиралари туфайли Марказий Осиёнинг сув балансида муҳим рол ўйнайди. Тадқиқотга кўра, республикада 6500 дан ортиқ музликлар мавжуд бўлиб, улардаги сувнинг умумий ҳажми қарийб 760 миллиард куб метрни ташкил қилади.
Қирғизистондан келадиган умумий сув оқимининг 78 фоиздан ошиғини қўшни давлатлар, жумладан, Ўзбекистон ва Қозоғистон фойдаланади.
Бироқ Қирғизистон сувидан фойдаланиш жиддий экологик ва иқтисодий хавфлар билан боғлиқ. Совет даврида вилоятда Тўқтўғул ГЭСи каби гидроэлектр иншоотлари ва ирригация тизимларининг қурилиши Қирғизистонда 47 минг гектардан ортиқ унумдор ернинг сув остида қолишига олиб келди. Бу республикага ҳар йили 130 миллион сомга баҳоланган катта зарар келтирди.
Ўзбекистон ва “яшил” иқтисодиётга ўтиш
Ўзбекистон қазиб олинадиган ёқилғиларга қарамликни камайтириш ва қайта тикланувчи энергия манбаларини жорий этишга интилиб, “яшил” иқтисодиётга ўтиш бўйича фаол иш олиб бормоқда. Ўзбекистон президенти БМТнинг иқлим ўзгариши бўйича конференциясида (CОП29) Иқлим туфайли йўқотиш ва зарарларни баҳолаш бўйича халқаро марказ таъсис этиш ташаббусини илгари сурди. Марказнинг асосий мақсади экотизимларни сақлаш ва трансчегаравий сув ресурсларининг ифлосланишининг олдини олишга қаратилган умумий ёндашувларни ишлаб чиқишдан иборат.
Жаҳон банки ҳисоботида қайд этилганидек, Ўзбекистон иқтисодиётини декарбонизация қилиш қуйидагиларни талаб қилади:
- 2060 йилгача энергетика инфратузилмасини модернизация қилиш учун 340 млрд доллар маблағ ажратиш;
- энергия тежамкор технологияларни жорий этиш ва шамол ҳамда қуёш энергиясини ишлаб чиқаришни ривожлантириш.
Ушбу чора-тадбирларнинг амалга оширилиши нафақат мамлакатнинг энергетик хавфсизлигини яхшилаш, балки углерод чиқиндиларини камайтириш имконини беради, бу эса ҳаво сифатини яхшилаш ва ифлосланиш билан боғлиқ касалликларни камайтиришга ҳам ёрдам беради.
Қирғизистоннинг сув ресурслари: ҳаёт манбаи ва қўшни мамлакатларга таъсири
Катта сув захираларига эга Қирғизистон Марказий Осиё мамлакатлари учун катта стратегик аҳамиятга эга. Минтақадаги энг йирик дарёлардан бири бўлган Норин дарёси оқимининг 15 фоизидан Қирғизистонда фойдаланилади, қолган қисми қўшни давлатлар томонидан истеъмол қилинади.
Қирғизистондан Ўзбекистон, Қозоғистон ва Тожикистонга катта ҳажмда сув етказиб берилмоқда. Бу советлар даврида яратилган инфратузилма, жумладан, Тўқтўғул, Курпсой ва бошқа гидроэлектр мажмуалари туфайли амалга ошмоқда. Бироқ сувни тартибга солиш кўпинча минтақа мамлакатлари ўртасида, айниқса, қурғоқчилик даврида низоларни келтириб чиқаради.
Қирғизистоннинг сув ресурслари ҳақида асосий фактлар:
- йилига ҳосил бўладиган умумий сув ҳажми қарийб 57 миллиард куб метрни ташкил қилади;
- Қирғизистонда истеъмол қилинадиган сувнинг 89 фоизи суғориш учун сарфланади, тахминан 6 фоизи саноатда ишлатилади.
Шу билан бирга, суғориш тизимларида сув йўқотишлари йилига 1,7-2,3 миллиард куб метрни ташкил этади, бу эса эскирган инфратузилма билан боғлиқ.
Трансчегаравий ҳамкорлик ва минтақавий муаммолар
Марказий Осиёда сув ресурсларини барқарор бошқариш минтақадаги барча давлатларнинг мувофиқлаштирилган ҳамкорлигини тақозо этади. Бироқ бир қатор омиллар жараённи мураккаблаштиради:
- сув тақсимоти бўйича давлатлар ўртасидаги манфаатлар тўқнашуви;
- иқлим ўзгаришига олиб келадиган дарё оқимининг пасайиши;
- сув омборлари ва ирригация тизимларининг эскирган инфратузилмаси.
Хулоса ва истиқболлар
Сув Марказий Осиё мамлакатлари учун ҳал қилувчи ресурс бўлиб қолмоқда, аммо иқлим ўзгариши ва аҳоли сонининг ўсиши таъсирида унинг танқислиги ортиб бормоқда.
Оқибатларни юмшатиш учун Ўзбекистон ва минтақадаги бошқа давлатлар:
- сув ва энергетика инфратузилмасини модернизация қилишга сармоя киритиши;
- сувни тежайдиган технологияларни жорий этиш ва сув ҳисоби тизимини такомиллаштириши;
- ресурсларни оқилона тақсимлаш учун давлатлараро даражада ҳамкорлик қилиши зарур.
Иқлим ўзгаришига мослашиш ва сув ресурсларини бошқариш бўйича самарали чора-тадбирлар нафақат барқарор иқтисодий ўсишнинг калити, балки Марказий Осиёда экологик ва ижтимоий инқирозларнинг олдини олишнинг ҳам калити бўлиши мумкин.
Полина Собирова
Изоҳ (0)