2020-kuzda bo‘lib o‘tgan 44 kunlik urushda Ozarbayjon g‘alaba qozondi. Natijada Qorabog‘ armanlardan qaytarib olindi va mamlakatning hududiy yaxlitligi tiklandi. Xalq bayramni boshlab yubordi. O‘sha paytda Ozarbayjon prezidenti Ilhom Aliyev endi navbat Zangezur yo‘lagini ochishga kelganini gapirdi va ayrimlarga uning gaplari erish tuyuldi. Xo‘sh, u o‘shanda tilga olgan Zangezur yo‘lagi nima va Ozarbayjon uchun uning qanday muhim ahamiyati bor?
2025-yil 8-avgust kuni Ozarbayjon prezidenti Ilhom Aliyev va Armaniston bosh vaziri Nikol Pashinyan Oq uyda AQSH prezidenti Donald Tramp ishtirokida harbiy harakatlarni to‘xtatish haqidagi tarixiy hujjatga imzo chekishdi.
Shu uchrashuvda anchadan buyon Ozarbayjon va Armaniston o‘rtasida bahslarga sabab bo‘lib kelayotgan Zangezur yo‘lagi bo‘yicha kelishuvga erishildi. Unga ko‘ra, mazkur yo‘lakni nazorat qilish AQSHga topshiriladi.
Xo‘sh, Zangezur yo‘lagi qanday joy va u nega Ozarbayjon va Armaniston o‘rtasida bahslarni keltirib chiqarayotgandi? Ilhom Aliyev nima xohlayotgandi-yu, Pashinyan nimalarga rozi bo‘lmayotgandi? Qo‘yida shu haqda batafsil suhbatlashamiz.
Zangezur yo‘lagi qanday joy?
Zangezur yo‘lagi Armanistonda joylashgan bo‘lib, uning uzunligi 40 kilometrdan iborat. Yo‘lak Armanistonning Eron bilan chegarasi bo‘ylab o‘tadi. Bir paytlar bu yo‘lakdan Ozarbayjon o‘zining Naxichevan anklaviga o‘tib-qaytish uchun foydalangan.
Zangezur yo‘lagi qanday joyligini bilish uchun avvalo Kavkazning 20-asrdagi tarixiga qarash kerak. 1917-yil fevralda Rossiyada davlat to‘ntarishi uyushtiriladi. Imperator Nikolay 2 taxtdan quviladi va Sibirda oilasi bilan qatl etiladi. Rossiyani Muvaqqat hukumat boshqara boshlaydi.
O‘sha yili oktyabr oyiga borib Rossiyada ikkinchi marta davlat to‘ntarishi uyushtiriladi, bu safar o‘zlarini Rossiya sotsial-demokratik partiyasi aʼzolari deb atagan guruh Muvaqqat hukumatni ag‘darib tashlaydi va Rossiyada hokimiyatni egallab oladi.
Sotsial-demokratlarning asosiy qismini Vladimir Lenin boshchiligidagi bolsheviklar tashkil etardi. 1920-yillarning boshlarida Rossiyada hokimiyatini mustahkamlab olgan bolsheviklar Rossiya imperiyasiga tegishli hududlarni qayta egallaydi va ularni milliy tarkiblarga ko‘ra chegaralar bilan ajrata boshlaydi. Shu jumladan Kavkazortini ham.
O‘sha paytda Kavkazorti respublikasi Ozarbayjon SSR, Armaniston SSR va Gurjiston SSRdan iborat edi. 1922-yil 29-dekabr kuni SSSR tashkil etilgani eʼlon qilinadi. O‘shanda uning tarkibiga to‘rtta respublika – Rossiya, Ukraina, Balarus va Kavkazorti respublikasi kiradi. Ko‘p o‘tmay SSSR tarkibiga O‘rta Osiyodagi Qozog‘iston, O‘zbekiston, Turkmaniston kabi respublikalar qo‘shiladi.
Sovetlar turli respublikalarni chegaralarini belgilashda xaritani xuddi o‘rgimchak to‘riday qilib chizib tashlashadi. Bunda ular na milliy tarkibga qarashadi, na hududiy yaxlitlikka. Shu sababli Kavkazda va O‘rta Osiyoda ko‘plab anklav va eksklavlar paydo bo‘ladi.
Kavkazorti respublikasi 1936-yilgacha yashaydi. O‘sha yili Moskva ozarbayjon, armani va gurjilarni alohida ittifoqdosh respublikaga aylantirishga qaror qiladi. Jumladan, 1936-yil 29-noyabr kuni Armaniston SSR, 5-dekabr kuni Ozarbayjon SSR va Gurjiston SSR tashkil etiladi.
Endi Zangezur yo‘lagi joylashgan hududga kelsak, u 1920-yil 28-aprel kuni tashkil etilgan Ozarbayjon tarkibida edi. Hudud aholisini asosiy qismi ozarbayjonlar bo‘lib, maʼlum hududlarda armanilar yashardi.
Biroq 1920-yil dekabr oyida Moskva yashirincha imzolangan kelishuv bilan Zangezurni Armanistonga berib yuboradi. Omma bundan oradan ikki yil o‘tgach, 1922-yilda SSSR tashkil etilishidan biroz avval xabar topadi.
Zangezur Armanistonga berilgach Ozarbayjonning janubiy qismi – Naxichevan anklavga aylanadi va respublika ikkiga bo‘linib qoladi. Hududda yashovchi ozarbayjonlarning bir qismi ko‘chib ketadi, qolgani Zangezurda yashashda davom etadi. Bu paytda armanilar Zangezurni Syunik viloyati deb atay boshlagandi.
Shundan so‘ng Ozarbayjonning asosiy qismida yashovchilar va Naxichevan aholisi Armaniston orqali o‘tib qaytishga majbur bo‘ladi.
SSSR parchalangach Armanistonning bosqinchilik siyosati
Aslida armanilarning bosqinchilik siyosati SSSR tarqashidan biroz avval 1987-yilda boshlangandi. O‘shanda ular Qorabog‘ni Ozarbayjondan tortib olish haqida gapira boshlashadi. Ko‘p o‘tmay armanilar bu haqda SSSR rahbariyatiga murojaatnoma ham yo‘llashadi.
Armanlar Moskvaga murojaatnoma yo‘llash bilan cheklanib qolishmaydi va Yerevanda Qorabog‘ni Armaniston tarkibiga qaytarishni talab qilib namoyishlar uyushtirishadi. Armaniston davriy matbuotida Ozarbayjonni ayblab maqolalar eʼlon qilinadi.
Shundan so‘ng Zangezurda yashaydigan ozarbayjonlar Ozarbayjonga ko‘chib o‘ta boshlaydi. Ko‘chib ketishni xohlamaganlarni armanilar majburlab ko‘chirishadi.
1988-yilda Qorabog‘ tufayli vaziyat keskinlasha boshlaydi. Armanistonda ozarlarga qarshi, Ozarbayjonda armanilarga qarshi qonli to‘qnashuvlar sodir bo‘ladi.
1991-yil avgust oyida Ozarbayjon va Armaniston o‘zini mustaqil deb eʼlon qiladi. Shundan so‘ng Qorabog‘da armanlarning mahalliy hukumati aholi o‘rtasida noqonuniy referendum o‘tkazadi va unda ko‘pchilik Ozarbayjon tarkibidan chiqish uchun ovoz beradi.
SSSR parchalanib ketgach, bir muddat Qorabog‘ni nazorat qilib turgan sovet armiyasi olib chiqib ketiladi mintaqada har ikki millat o‘rtasida qonli to‘qnashuvlar avj oladi. Ko‘p o‘tmay hududga Rossiya armiyasi qaytib keladi.
Armanilar Qorabog‘ va boshqa hududlarni egallab olgach o‘z hududidagi temiryo‘l, avtomobil yo‘llarini ozarlar uchun yopib tashlaydi. Oqibatda Boku va Naxichevan o‘rtasida faqat havo transporti orqali aloqa qoladi xolos.
Ozarbayjonlar Bokudan Naxichevanga avtomobillarda ham borishi mumkin edi. Biroq bu uchun avval Gurjiston, so‘ng Turkiya hududi bo‘ylab uzoq yo‘l bosish lozim edi.
Oxir-oqibat Moskvadan yetarlicha harbiy yordam olgan armanilar Ozarbayjondan Qorabog‘ va Zangezurga tutash hududdan bir nechta tumanni tortib oladi. Bu jarayonda ko‘plab ozarbayjonlar qochadi. Qochishga ulgurmaganlar armanilar tomonidan o‘ldiriladi. O‘shanda bosqinchilar qariyalar, ayollar va yosh bolalarga ham rahm qilmaydi.
Qorabog‘ning qaytarib olinishi va Zangezur yo‘lagining dolzarb masalaga aylanishi
Keyinchalik ham Armaniston va Ozarbayjon harbiylari o‘rtasida ko‘p marta katta-kichik to‘qnashuvlar yuz beradi va har ikki tarafdan harbiylar halok bo‘ladi, jarohatlanadi. Biroq muammo yechim topmaydi.
Chunki xalqaro qoidalarga ko‘ra, Armaniston Qorabog‘ni o‘z safiga qo‘shib ololmasdi. Aks holda bu davlat jahon hamjamiyatning sanksiyalari ostida qolib ketardi. Shu sababli Qorabog‘da hech kim tan olmagan alohida respublika tashkil etiladi. Armaniston bu respublikani 30 yil davomida norasmiy boshqarib keldi.
Ozarbayjon tomoni Qorabog‘ masalasida 30 yil qulay vaziyatni kutdi. 2020-yilning ikkinchi yarmida ana shu vaziyat keldi. 2020-yil yozda boshlangan kichik to‘qnashuvlar sentyabrning oxirida urushga aylanib ketadi. 27-sentyabr kuni Armaniston harbiylarining provokatsiyasi ortidan Ozarbayjon armiyasi Qorabog‘ bo‘ylab hujum boshladi.
Urush 44 kun davom etdi va qaqshatqich janglardan so‘ng Ozarbayjon birin-ketin o‘z yerlarini qaytarib ola boshladi. 2020-yil 8-noyabr kuni Ilhom Aliyev Shusha shahri olinganini eʼlon qildi.
10-noyabr kuni Armaniston bosh vaziri Nikol Pashinyan urushda yengilganini tan oladi. Keyinroq armanilar Xonkendi shahrini ham tashab chiqishadi va Qorabog‘ to‘liq Ozarbayjon ixtiyoriga o‘tadi.
Zangezur yo‘lagi masalasi
2020-yil 10-noyabr kuni Ozarbayjon, Armaniston va Rossiya rahbarlari ishtirokida imzolangan tinchlik bitimining to‘qqizinchi bandida “mintaqadagi barcha iqtisodiy va transport aloqalari” yo‘lga qo‘yilishi, Armaniston Ozarbayjon va Naxichevan anklavi o‘rtasida transport aloqalarini taʼminlash majburiyatini olishi aytilgandi.
Bundan tashqari, tomonlarning kelishuviga binoan, Naxichevanni Ozarbayjon g‘arbiy mintaqalari bilan bog‘laydigan yangi transport kommunikatsiyalari qurilishi taʼminlanishi qayd etilgan edi.
Ozarbayjon ana shu bitimga ko‘ra Zangezur yo‘lagi orqali Naxichevanga avtomobil va temiryo‘llarini tortishni rejalashtirgandi. Biroq armanilar shu paytgacha turli bahonalar bilan tinchlik bitimining ana shu bandini bajarishni ortga surib keldi.
Qorabog‘ qaytarib olingandan so‘ng ko‘p o‘tmay Ilhom Aliyev Zangezur yo‘lagining ochilishi “Ozarbayjon va Armaniston o‘rtasidagi uzoq yilik keskinlik ustidan chiziq tortishi”, Ozarbayjonga 30 yil ichida ilk marta Naxchivan bilan aloqani (yerusti yo‘nalishida) tiklashiga imkon berishini aytadi.
2021-yil fevralda Ozarbayjon Qorabog‘ yaqinida, 2020 yil kuzida qaytarib olgan hududlarida Goradiz–Agbend temiryo‘li qurilishini boshladi. Shuningdek, 100 kilometrlik magistral yo‘l qurilishiga kirishildi va ko‘p o‘tmay har ikki loyiha qurib bitkazildi.
“Zangezur yo‘lagining tashkil etilishi bizning milliy, tarixiy va kelajak manfaatlarimizga to‘la mos keladi. Armaniston istaydimi-yo‘qmi, biz Zangezur yo‘lagini ro‘yobga chiqaramiz. Agar xohlasa, osonroq hal qilamiz, xohlamasa – kuch bilan. Urushdan oldin ham, undan keyin ham men ular o‘z ixtiyori bilan bizning yerlarimizdan ketishi kerakligini, yo‘qsa ularni kuch bilan chiqarishimizni aytganman. Shunday ham bo‘ldi. Zangezur yo‘lagining taqdiri ham ana shunday bo‘ladi”, degandi Ilhom Aliyev 2021-yil aprelida.
2023 yil kirib kelishidagi yangi yil tabrigida Ilhom Aliyev yana bir bor Zangezur yo‘lagi haqida gapirdi. “Armaniston buni xohlaydimi-yo‘qmi, Zangezur yo‘lagi albatta ochiladi”, – deya vaʼda bergandi u.
Zangezur yo‘lagi ochilishidan manfaatdor tomonlar
Zangezur yo‘lagi ochilishidan avvalo Ozarbayjon manfaatdor. Chunki uzunligi bor yo‘g‘i 40 km bo‘lgan yo‘lak orqali o‘tadigan temiryo‘l va avtomobil yo‘li Ozarbayjonning asosiy qismidan Naxichevanga juda tez yetib borish imkoniyatini beradi.
Maʼlumot uchun, Ozarbayjonning asosiy qismi va Naxichevanda yashovchilar o‘zaro bordi-keldi hamda yuk jo‘natishda shu paytgacha Gurjiston, Turkiya orqali uzoq yo‘l bosib harakatlanishgan.
Undan so‘ng Zangezur yo‘lagidan Armaniston manfaatdor. Armanlar Ozarbayjon orqali Rossiya, Qozog‘iston va boshqa davlatlarga avtomobil va temiryo‘llar orqali oson bog‘lanadi.
Shuningdek, yo‘lak ochilishidan Turkiya va Markaziy Osiyodagi turkiy davlatlar manfaatdor. Agar yo‘lak ochilsa Turkiya va Markaziy Osiyo davlatlari o‘zaro savdo aloqalarida undan foydalanadi.
Qolaversa, kelajakda Zangezur yo‘lagi Xitoy-Yevropa Ittifoqi o‘rtasidagi transport koridorining bir qismi bo‘lishi mumkin.
Yevropa ittifoqi va Xitoy yaqin yillargacha quruqlikda Rossiya orqali aloqa qilardi. 2022-yil 24-fevral kuni Rossiya Ukrainaga bostirib kirgach har ikki tomon Rossiyani aylanib o‘tadigan muqobil yo‘llar qidirishga majbur bo‘ldi.
Kelajakda Ukraina va Rossiyaga sulhga erishishi va urush tugashi mumkin. Biroq shunda ham ikki davlat o‘rtasidagi aloqalar yomonligicha qolishi va ular o‘rtasidagi o‘tkazuv punktlari ochilmasligi mumkin. Demak, kelajakda Zangezur yo‘lagi Xitoy va Yevropa ittifoqi o‘rtasidagi savdo aloqalarida ham muhim rol o‘ynaydi.
Zangezur yo‘lagi ochilishiga qarshi bo‘lganlar
Qorabog‘ uchun bo‘lgan urushda mag‘lub bo‘lgan Armaniston o‘shandan buyon Zangezur yo‘lagi ochilishiga qarshi chiqib keldi. Armaniston bosh vaziri Nikol Pashinyan bir necha bor Ozarbayjon va Armaniston o‘rtasidagi uch tomonlama bitimda “na Zangezur, na yo‘lak so‘zi tilga olingan”. “Kelishuv faqat mintaqaviy kommunikatsiyalarni blokdan yechishga taalluqli”, degan u.
Pashinyan bir necha bor Armaniston Zangezur yo‘lagi masalasini hech qachon muhokama qilmasligini taʼkidlagandi. O‘sha paytda Armaniston xavfsizlik kengashi kotibi Armen Grigoryan Armanistonning suveren hududida boshqa bir suveren davlatning yo‘lagi bo‘lishi mumkin emas, deb bayonot bergandi.
Shuningdek, Zangezur yo‘lagi ochilishiga Eron ham o‘z qarshiligini bildiradi. Forslar yo‘lak Eron va Armaniston o‘rtasidagi chegara bo‘ylab o‘tishini va uning ochilishi Eron xavfsizligi uchun salbiy oqibatlar keltirib chiqarishi mumkinligini aytib kelishgan.
2025-yil 8-avgust kuni Ozarbayjon prezidenti Ilhom Aliyev va Armaniston bosh vaziri Nikol Pashinyan Oq uyda AQSH prezidenti Donald Tramp ishtirokida harbiy harakatlarni to‘xtatish haqidagi tarixiy hujjatga imzo chekishdi.
Shu uchrashuvda anchadan buyon Ozarbayjon va Armaniston o‘rtasida bahslarga sabab bo‘lib kelayotgan Zangezur yo‘lagi bo‘yicha kelishuvga erishildi. Unga ko‘ra, mazkur yo‘lakni nazorat qilish 99 yilga AQSHga topshiriladi.
Zangezur yo‘lagining AQSHga topshirishi haqidagi xabar tarqalgach Eron tomoni bu ishga qarshi ekanini maʼlum qildi. Bu davlat avvaldan Zangezur yo‘lagining ochilishiga qarshi ekanini aytib keladi.
Biroq Zangezur yo‘lagi garchi Eron chegarasi bo‘ylab o‘tsa-da to‘lig‘icha Armaniston hududi hisoblanadi. Armanilar yo‘lakni qanday tasarruf qilishni o‘zi hal qiladi. Eronning qo‘shni davlat ishlariga aralashishga haqi yo‘q.
Agar Eron yo‘lakni nazoratga oladigan AQSHdan xavfsiraydigan bo‘lsa Amerika harbiy bazalari shundoq ham Hind okeani va Fors ko‘rfazi tomondan Eronni to‘liq o‘rab olgan.
Shuningdek, Zangezur yo‘lagini nazorat qilish AQSHga topshirilgani Moskvaga ham yoqmaydi. Chunki bu davlat Kavkazortidagi taʼsir doirasini qisman yo‘qotib bo‘ldi. Biroq hozircha Kremldagi chinovniklar Zangezur yo‘lagining AQSH nazoratiga o‘tishi masalasida keskin fikr bildirmadi.
P.S. Bugun Armaniston xaritasiga qaralsa armanilar Syunik viloyati deb ataydigan Zangezur hududi barmoqqa o‘xshab turadi. Ayrimlar uni “Stalinning barmog‘i” deb ataydi. Bu bilan ular bir paytlar Ozarbayjonga tegishli bo‘lgan Zangezurni armanilarga Stalin berib yuborganiga ishora qilishadi.
G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.
Izoh (0)