Bugungi kunda dunyodagi geosiyosiy tebranishlar davrida dengiz yo‘llariga bo‘lgan ishonchning kamayishi quruqlik orqali o‘tuvchi yo‘llarga talabni oshirmoqda. Ayniqsa, Rossiya va Ukraina o‘rtasidagi urush harakatlari va G‘arb tomonidan Rossiyaga sanksiyalarning joriy etilishi Markaziy Osiyo mamlakatlaridan o‘tuvchi transport loyihalarini jonlantirib yubordi.
So‘nggi vaqtlarda O‘zbekistonning transkaspiy xalqaro transport yo‘lagida ishtiroki o‘sib bormoqda. Masalan, joriy yilning 7—8-iyul kunlari Pekin shahrida Xitoy–Qirg‘iziston–O‘zbekiston temiryo‘li qurilishi loyihasini amalga oshirish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” imzolandi. Shuningdek, 28—29-may kunlari Toshkent shahrida O‘zbekiston, Qirg‘iziston, Turkmaniston, Ozarbayjon, Gruziya va Turkiya davlatlarining temiryo‘l administratsiya vakillari o‘rtasida CASCA+ transport yo‘lagi bo‘ylab yuk tashishlarni rivojlantirish bo‘yicha uchrashuv bo‘lib o‘tdi.
“Daryo” transkaspiy xalqaro transport yo‘lagida O‘zbekistonning ishtiroki va manfaatlari haqida O‘zbekiston Respublikasi prezidenti huzuridagi Strategik islohotlar agentligi direktorining birinchi o‘rinbosari Abdulla Abduqodirov va siyosiy tahlilchi, “Bilim karvoni” nodavlat ilmiy muassasasi eksperti Nargiza Umarova bilan suhbatlashadi.
— Suhbatimiz boshida transkaspiy xalqaro transport yo‘lagi to‘g‘risida biroz to‘xtalib o‘tsak.
Nargiza Umarova, siyosiy tahlilchi, “Bilim karvoni” nodavlat ilmiy muassasasi eksperti:
— Dastlab, suhbatimiz boshida transport yo‘laklari borasida atamalarga oydinlik kiritib o‘tganimiz maqsadga muvofiq bo‘ladi. Chunki bu koridor rivojlangani sayin rasmiy manbalarda, jamoatchilik orasida va ekspertlar orasida turli xil atamalar uchramoqda. Transkaspiy yo‘lining ikkinchi nomi — o‘rta yo‘lak. Bu yo‘lakning ichida bir nechta yo‘nalishlar mavjud. Aslida bu yo‘lak transkontinental, yaʼni turli xil mintaqalarni bir-biri bilan bog‘laydigan xalqaro koridor hisoblanadi. Bu yo‘lak ichiga temiryo‘l, avtomobil yo‘llari va dengiz yo‘llari kirib ketadi. Va bu yo‘llarning barchasi Markaziy Osiyo mintaqasidan o‘tadi. Transkaspiy xalqaro transport yo‘lining shimoliy yo‘nalishi Xitoyning Qashg‘ar shahridan boshlanib, Qozog‘iston orqali Rossiyaga chiqib ketadi. Ikkinchi yo‘l — markaziy yo‘nalish Qozog‘istonning Janubiy hududlari orqali Kaspiy dengizidagi Aqtau portiga chiqadi. Uchinchi yo‘l Qashg‘ar shahridan boshlanib, Qirg‘iziston, O‘zbekiston va Turkmaniston orqali o‘tib, Kaspiy dengizidagi Turkmanboshi portiga bog‘lanadi. Bu yo‘nalishlarning barchasi Yevropaga chiqadi. Yaʼni Kaspiy dengizi orqali Ozarbayjon portlariga ulanib, Ozarbayjondan Gruziya va Turkiyaga chiqish mumkin. Turkiya va Gruziya portlari orqali esa Sharqiy Yevropa bilan bog‘lanadi.
Atamalar orasida transosiyo yo‘laklari, degan tushuncha mavjud. Transosiyo koridorlari orasida transkaspiy yo‘lagi markaziy koridor sifatida ishlatiladi. Va shu o‘rinda janubiy yo‘nalish mavjud. Bu bevosita Janubiy Osiyo va Eron orqali Fors ko‘rfazi mamlakatlariga chiqish yo‘nalishi hisoblanadi.
Abdulla Abduqodirov, O‘zbekiston Respublikasi prezidenti huzuridagi Strategik islohotlar agentligi direktorining birinchi o‘rinbosari:
— Atamalar nima uchun xilma-xil? Birinchidan, hozir Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida qaysi yo‘lakni birgalikda rivojlantirish to‘g‘risida birorta kelishuv mavjud emas. Bu hali ham katta-katta bahslarga sabab bo‘lmoqda. Ikkinchidan, ayrim davlatlar o‘z orzularini katta piar qilish orqali buni boshqalarga singdirishga harakat qilmoqda. Uchinchidan, bu yerda asosiy rolni Sharqda Xitoy, G‘arbda esa Yevropa o‘ynaydi. Markaziy Osiyo davlatlari Xitoy va Yevropa orasida tranzitni amalga oshiruvchi hisoblanadi. Bu yerga Markaziy Osiyo mamlakatlariga keladigan va chiqib ketadigan yuklarning hajmi va turi katta ahamiyatga ega. Tabiiyki, o‘z o‘rnida Markaziy Osiyodan Yevropa va Xitoyga tabiiy resurslar va qishloq xo‘jaligi mahsulotlari chiqib ketadi.
Bugungi voqelikdan kelib chiqib gapirsak, Xitoydan Rossiya hududi orqali Yevropaga chiquvchi yo‘l mavjud. Lekin bu yo‘lni Rossiyaga qo‘yilgan sanksiyalar tufayli to‘liq ishlatib bo‘lmayapti. Ikkinchi yo‘nalish — Qozog‘iston orqali Kaspiyga chiqish. Xitoy hozir Markaziy Osiyo davlatlari bilan ko‘proq integratsiya qilish uchun Xitoy—Qirg‘iziston—O‘zbekiston orqali o‘tuvchi temiryo‘lga eʼtibor qaratmoqda. Bu yo‘l ham Kaspiy dengiziga chiqadi. Lekin Xitoy uchun Janubiy koridor ham mavjud. Bu Pokiston orqali Eronga chiqish yo‘li hisoblanadi. Yaʼni asosiy yuklarni yuzaga keltiradigan Xitoy uchun imkoniyatlar juda katta. Yevropa uchun ham Xitoy mahsulotlarining qanday yo‘l bilan kelishi u darajada ahamiyatga ega emas. Lekin biz uchun juda muhim. Markaziy Osiyo davlatlarining barchasidan bu yo‘llar o‘tgani uchun hamma bir-biri bilan raqobatda.
Nargiza Umarova:
— Rossiya-Ukraina urushi Yevrosiyo mintaqasidagi transport yo‘laklarining arxitekturasining keskin o‘zgarishiga sabab bo‘ldi. Va bu jarayon hali ham davom etmoqda. Bu fonda Markaziy Osiyo davlatlarining barchasi tranzit salohiyatini oshirish, transport yo‘laklarini diversifikatsiya qilish va xalqaro transport yo‘laklariga integratsiya qilish uchun unikal imkoniyatga ega bo‘ldi.
Dunyo savdosining 85 foizi dengiz yo‘llari orqali amalga oshiriladi. Lekin Falastindagi mojaro fonida Qizil dengizda bo‘layotgan voqealar dengiz yo‘llariga katta xavflarni keltirib chiqardi. Bundan tashqari, Panama kanalida suv sathining kamayishi ayrim muammolarni keltirib chiqardi. Yaʼni borgan sari dengiz yo‘llarining narxi qimmatlashib bormoqda. Natijada Xitoy quruqlikdan o‘tuvchi yo‘llarga katta eʼtibor berishni boshladi. Hozir Xitoy Rossiya orqali Yevropaga chiqa olmaydi. Shuning uchun Xitoy Markaziy Osiyo mamlakatlaridan birini kesib o‘tishga majbur. Geografiya buni taqozo qilmoqda. Shu boisdan salohiyati ancha past deb baholanayotgan transkaspiy yo‘lagi tobora dolzarb ahamiyat kasb etib bormoqda. Shuning bilan bu yo‘lakdagi muammolar ko‘zga tashlanib qoldi. Bu yo‘lak ishlashidan eng ko‘p manfaatdor bu — Yevropa Ittifoqi. Yevropadagi savdo hajmini ushlab turish uchun uzluksiz mahsulot yetkazib berish kerak. Shu boisdan Markaziy Osiyodagi infrastrukturani yaxshilash uchun Yevropa Ittifoqi 10 milliard dollar ajratishni maʼlum qildi. Bu koridorning jozibadorligini oshirishga xizmat qilmoqda.
Transkaspiy xalqaro transport yo‘lagining yana bir muhim jihati, bu loyiha mintaqalar o‘rtasida savdoning intensivlashishiga turtki bermoqda. Chunki bu yo‘llar mintaqa davlatlarini o‘zaro transport bog‘liqligi masalasidagi muammolarga yechim bo‘lib xizmat qilmoqda. Xitoy—Qirg‘iziston—O‘zbekiston temiryo‘li bu borada vaziyatni yana ham o‘zgartiradi.
— Qirg‘iziston rasmiylari Xitoy—Qirg‘iziston—O‘zbekiston temiryo‘lining qurilish jarayonlari joriy yilning avgust oyidan boshlanishini eʼlon qildi. Lekin hozircha bizning rasmiy xabarlarimizda bunday maʼlumot uchramaydi.
Abdulla Abduqodirov:
— Menimcha, ko‘p narsalar hali kelishilmagan. Hatto xaritalarga qarasangiz ham, farqlarni ko‘rasiz. Masalan, O‘zbekiston taqdim etayotgan loyiha xaritasida temiryo‘llar Qirg‘izistonning janubiy hududlari O‘sh va Jalolobod shaharlaridan o‘tib, O‘zbekistonga kiradi. Lekin Qirg‘iziston taqdim etayotgan loyiha xaritasida temiryo‘l Qirg‘izistonning shimoliy hududlari (asosan tog‘li yerlar)dan o‘tishi ko‘rsatilgan. Agar temiryo‘l Qirg‘izistonning shimolidan o‘tsa, loyihaning narxi 2-3 barobarga o‘sib ketadi. Hozirgacha uchala tomon ham bitta fikrni aytganicha yo‘q. Tomonlarning aytayotgan gaplariga quloq solsangiz, bir-biridan farq qiladi.
Men Nargizaxonning bu yo‘llar Yevropa Ittifoqi uchun juda muhim, degan fikrlariga qo‘shila olmayman. Bu yo‘l ko‘proq Xitoyga muhimroq. Nega? Chunki Xitoy bugungi kunda dunyoning 2-raqamli iqtisodi. Asosiy isteʼmol mahsulotlari Xitoy va Janubiy Osiyodan o‘tadi. Xitoy uchun muammo — 60 foizi tashqi savdodagi mahsulotlari Malayziya, Singapur va Indoneziya o‘rtasidagi orollardan iborat yo‘llardan o‘tadi. Singapurda AQSHning harbiy istehkomi joylashgan. Agar shu yo‘lak yopib qo‘yilsa, Xitoyning tashqi savdosiga katta zarar yetadi. Shuning uchun ham Xitoy quruqlik yo‘llaridagi yo‘llarga eʼtibor qaratmoqda.
Bugungi kunda Xitoy o‘zining iqtisodiyotini butun dunyoga bitta darcha sifatida tavsiya qilmoqda. Yaʼni Xitoy loyihani rejalashtirish, loyihani amalga oshirish uchun barcha texnikalarni berish, obyektni qurib berish va nazorat qilishni o‘z bo‘yniga oluvchi davlat sifatida o‘zini butun dunyoga tavsiya qilmoqda. Bu narsa Yevropada yo‘q. Bitta mamlakat bilan hamma narsani hal qila olmaysiz.
— Bu Xitoyga bog‘liqlikni oshirib qo‘ymaydimi?
Abdulla Abduqodirov:
— Albatta, aslida Xitoyning eng katta maqsadi ham shu. Yaʼni butun dunyo iqtisodiyotini o‘zida jamlashtirish va o‘ziga bog‘liqlikni oshirish.
— O‘zbekiston orqali o‘tuvchi temiryo‘l qay darajada Xitoy uchun jozibador?
Nargiza Umarova:
— Menimcha, Qirg‘iziston va O‘zbekiston orqali o‘tuvchi temiryo‘l Xitoy uchun birinchi darajali emas. Xitoy 2013-yildan beri global loyiha hisoblangan — “Bir kamar, bir yo‘l” loyihasini ilgari surmoqda. Bu loyihaning eng asosiy yo‘nalishlaridan biri — Pokiston orqali Eronga chiqish. Bundan tashqari, Xitoy uchun Hindistonga chiqish muhim hisoblanadi. Bu yo‘nalish bo‘yicha ham ayrim loyihalar mavjud.
Xitoy uchun ham, va boshqa global o‘yinchilar uchun ham Markaziy Osiyo davlatlari bir kichik zarradek. Hozir bizda imkoniyat bor. Xitoy—Qirig‘iziston—O‘zbekiston temiryo‘l loyihasi kecha paydo bo‘lib qolmadi. Bu loyihani 25 yildan beri sudrab kelishgan. Ammo Yevrosiyo mintaqasidagi geosiyosiy o‘zgarishlar bu loyihani jonlantirib yubordi. Agar geosiyosiy o‘zgarish ro‘y bermaganida, menimcha, bu loyiha hali ham havoda osilib turgan bo‘lar edi.
Bu loyiha O‘zbekiston uchun prinsipial ahamiyatga ega. Sababi O‘zbekistonning oyog‘idan chalayotgan faktor bu — geografiya. Hatto O‘zbekistonning Kaspiy dengiziga to‘g‘ridan to‘g‘ri chiqish imkoniyati yo‘q. Bundan tashqari, Xitoy va Yevropa o‘rtasidagi savdo aylanmasida Markaziy Osiyo davlatlarining rolini olib qarasak, bunda 100 foiz Qozog‘iston tosh bosadi. Chunki Qozog‘iston ham Xitoy bilan, ham Rossiya bilan chegaraga ega. Shuning uchun geografiya Qozog‘istonga katta imkoniyat bermoqda.
Abdulla Abduqodirov:
— Lekin shunga qaramay, Markaziy Osiyo mamlakatlari ichida ham Afg‘oniston bilan, ham Qozog‘iston, Qirg‘iziston, Turkmaniston va Tojikiston bilan chegaraga bo‘lgan yagona davlat bu — O‘zbekiston. Bu O‘zbekiston uchun juda katta imkoniyat.
Suhbatning to‘liq versiyasini “Daryo”ning YouTube’dagi sahifasida tomosha qilishingiz mumkin.
Izoh (0)