G‘arb siyosiy va iqtisodiy institutlarini milliy qadriyatlari bilan uyg‘unlashtira olgan Yaponiya imperiyasi tom maʼnoda Osiyo yo‘lbarsiga aylandi. Biroq asta-sekinlik bilan kuchayib borgan militarizm kayfiyati sabab u ham o‘sha davrga xos bosqinchilik siyosatini boshlab yubordi. Tabiiyki, qudratli flotsiz buning imkoni yo‘q edi.
Ammo Birinchi Jahon urushidan so‘ng imzolangan Vashington (1922) va London (1930) dengiz shartnomalari bunga to‘sqinlik qildi. Ularga ko‘ra, sharq imperiyasi flotining o‘lchami Qo‘shma Shtatlar va Buyuk Britaniya ixtiyorida mavjud yirik kemalarning 60 foizdan oshmasligi kerak edi. Bundan norozi Tokio 1936-yili shartnomadan chiqdi.
Shunga qaramay, Yaponiya sanoat borasida bu ikkisi bilan raqobatlasha olmasligini yaxshi bilar edi. Shu bois ular son emas, sifatga ustuvorlik qaratdi. 1937-yili rasman qurilishi boshlangan Yamato linkori mana shu yo‘ldagi dastlabki qadamlardan edi. Yaponiyaliklar kema uchun hozirgi kun hisobida taxminan 8 milliard dollar sarflagan.
Yamato 1940-yilning avgustida suvga tushirildi. Kemaning suv sig‘imi 72 000 tonnadan ortgan, uzunligi 263 metrdan oshar edi. Zirh qalinligi esa 410 mmgacha borgan. Bu ana shu davrning deyarli barcha snaryadlariga qarshi turish uchun yetarli edi.
Dastlab, imperiya Yamato sinfiga mansub jami to‘rtta kema qurishni rejalashtirgandi. Biroq jahon urushi Tinch okeaniga ham ko‘chgach, yaponlar ikkinchi kema Musashi bilan cheklandi. Mazkur oilaning uchinchi aʼzosi Shinano esa aviatashuvchiga aylantirildi. Shu bilan ushbu loyiha yopildi.
Kema qurilishi qatʼiy sir saqlandi. Boisi yaponiyaliklarda yashirishga arziydigan loyihalar bor edi. 460 mm kalibrli to‘p shular jumlasidan. U tarixdagi eng yirik zambarak bo‘lib, 1,5 tonna og‘irlikdagi snaryadlarni 42 km masofaga otishi mumkin edi. Yamatoda mana shunday quroldan 9 ta bo‘lgan. Ular jami 3 ta minoraga biriktirilgan. Har bir minora taxminan 150 nafar dengizchi xizmat qiladigan ulkan mexanizm edi.
Ammo bu hammasi emas. Kemada 155 mm kalibrli ikkilamchi artilleriya qurollari ham bo‘lgan. Yaponiya muhandislari avvaliga bunday to‘plardan 12 tasini jami 4 ta minoraga joylashtirdi. Biroq 1944-yili havo mudofaasini kuchaytirish uchun ikkita minora olib tashlanib, ularning o‘rnini zenit qurollari egalladi.
Yamato xizmatga kirgan vaqti linkorlar davri tugab, aviatashuvchilar asri boshlanayotgan edi. Shu bois uning jangovar imkoniyatlari yangi tahdid – samolyotlar hisobiga qayta ko‘rib chiqildi. Kemaga har biri 127 mm kalibrli to‘plardan 24 ta o‘rnatildi. Qolaversa, qiruvchilardan yaxshiroq himoyalanish uchun 25 mm kalibrli avtomatik to‘plar ham integratsiya qilindi. Urush avjiga chiqqan yillari Yamatoda bu turdagi qurollardan 150 taga qadar bo‘lgan.
Yamato tarixdagi eng qudratli linkor bo‘lishiga qaramay, janglarda faol qatnashmadi. Boisi u xizmatga kirgan 1941 yilga kelib, dengizlarda kim hukmronlik qilishini aviatashuvchilar belgilab berar edi. Shu bois qo‘mondonlik kemadan Yaponiya Birlashgan floti uchun shtab sifatida foydalandi. 1942-yilning 4-6 iyun kunlari bo‘lib o‘tgan Midvey jangida Yamato birorta ham o‘q uzmadi.
Yapon qo‘mondonlari ikki eng yaxshi jangovar kemasi Yamato va Musashini AQSH floti bilan bo‘ladigan katta jang uchun asrab qo‘yayotgan edi. Natijada, dengizchilarning ulardan ko‘ngli soviy boshladi. Askarlar orasida “Dunyoning eng foydasiz uch narsasi — Xitoy devori, Misr ehromlari va Yamato jangovar kemasi” degan kinoyali ibora tarqaldi.
Yapon dengiz giganti o‘zining ilk haqiqiy jangini 1944-yil kuzida o‘tkazdi. U mazkur oilaga mansub yana bir kema Musashi bilan birga Leyte oroliga desant tushirayotgan AQSH flotini qarshi olish uchun yuborildi. Qaqshatqich janglar natijasida Yaponiya imperatorlik flotining bir necha kemalari, jumladan Musashi cho‘ktirildi. O‘zining 460 mm kalibrli qurolidan birinchi va oxirgi marta o‘t ochgan Yamato esa shikastlandi. Ammo unga yetkazilgan talafot jiddiy emasdi. Jang esa amerikaliklar g‘alabasi bilan yakunlandi.
1945-yilga kelib, Yaponiya dengizdagi koloniyalarini, hatto kichik orollarni ham qo‘ldan boy berdi. Urush mamlakatning o‘z hududlariga yetib keldi. O‘sha yilning 6-aprel kuni afsonaviy kema Okinava oroliga qo‘shin tushirayotgan AQSH kuchlariga qarshilik qilish uchun yuborildi.
Imperiya ixtiyorida qiruvchi samolyotlar, yoqilg‘i hamda mohir uchuvchilar qolmagani bois Yamato “Ten-Go” nomini olgan amaliyotga havo soyabonisiz jo‘nadi. Unga bitta yengil kreyser va 8 ta esminetsdan iborat kichik bo‘linma hamrohlik qildi. Qolaversa, ekipajga faqat Okinavaga borish uchun yetarli yoqilg‘i berilgan edi. Boshqacha aytganda, bu bir tomonlama missiya edi.
AQSH kuchlari mazkur imkoniyatni qo‘ldan boy bermaslik uchun Task Force 58 kuchlarini yubordi. 7-aprel tongida samolyotlar Qo‘shma Shtatlarning sakkizta og‘ir va uchta yengil aviatashuvchilaridan havoga ko‘tarilib, Yamato tomon taxminan 350-400 km masofani uchib o‘tishdi. Soat 12:37 da dastlabki hujum boshlandi. Kemaga qarshi qiruvchilar, torpeda tashuvchilar va sho‘ng‘uvchi bombardimonchilardan zarba berildi.
Hujumlarning birinchi to‘lqinida 5-6 ta aviabomba kemaning o‘rta va orqa qismiga tegib, 25 mm kalibrli zenit qurilmalarining bir qanchasini safdan chiqardi. Bundan tashqari, radar xonasi va 155 mm kalibrli to‘plarga shikast yetkazildi. Yamatoning chap borti esa torpeda zarbalarini qabul qilib oldi. Biroq bular uning jangovar imkoniyatlariga sezilarli taʼsir qilmadi.
Taxminan 13:00 - 13:40 larda hujumning ikkinchi va ancha halokatli to‘lqini boshlandi. Kamida 4-5 ta torpeda kemaning dvigatel va qozonxonalari joylashgan qismiga kelib tegdi. Natijada Yamato ichiga suv kirib, chap tomonga 15-18 darajagacha og‘ib qolgan. Shundan so‘ng ekipaj o‘ng bortdagi bo‘linmalarni atayin suvga to‘ldirib, og‘ishni 10 darajaga tushirgan. Biroq bu vaqtinchalik chora edi.
Soat 13:40 - 14:15 oralig‘ida bo‘lib o‘tgan uchinchi va so‘nggi hujum esa kema taqdirini hal qildi. Uning palubasini ilma-teshik qilib yuborgan bombalardan tashqari, kamida yana 4 ta torpeda chap bortga tegib, dvigatelning qolgan bo‘linmalari va rul boshqaruv mexanizmini butunlay ishdan chiqardi. Shundan so‘ng Yamato boshqaruvni to‘liq yo‘qotib, chap tomonga to‘xtovsiz og‘a boshlagan. Bu ham yetmaganidek, 14:23 ga kelib kemada asosiy o‘q-dorilar ombori portlab, dahshatli detonatsiya yuz berdi. Bu uni suv ostiga g‘arq qilgan so‘nggi omil bo‘ldi.
Yamatoni cho‘ktirish uchun 386 ta samolyot jalb etilgan. Yaponiyaning faxri va umidi hisoblangan kema 3055 kishi, jumladan, flot qo‘mondoni va kapitan bilan birga cho‘kib ketgan. Butun ekipajdan faqat 277 kishi tirik qolgan.
Yaponiyaliklar uchun Yamato hanuzgacha milliy qudrat ramzi bo‘lib qolmoqda. Kure shahrida xuddi shunday nomdagi muzey mavjud bo‘lib, uning markazida dengiz gigantining ulkan maketi mavjud.
Yamato o‘zining kamchiliklariga qaramay, hozirga qadar eng yirik va eng kuchli jangovar kema, aniqrog‘i linkor bo‘lib qolmoqda. Garchand u imperiyani qutqarib qololmagan bo‘lsa-da, o‘z nomini tarix sahifalariga muhrlab qo‘ydi. Uning suvga g‘arq bo‘lishi ortidan, linkorlar davri ham tugadi. Maydonga aviatashuvchilar chiqib keldi.
Izoh (0)