Bolaga “yo‘q” deyish qiyin, shu sababli uchuvchilar ba’zan barcha qoidalarga xilof ravishda o‘z bolalarini samolyot boshqaruviga o‘tqazadilar. Odatda, bu hech qanday oqibatga olib kelmaydi – zamonaviy laynerlar avtopilot yordamida boshqariladi, ikkinchi uchuvchi esa bolaning xato qilmasligini sinchkovlik bilan kuzatib turadi.
Biroq 1994-yilda SU593 reysini amalga oshirishda ekipaj bu vazifani uddalay olmadi. Favqulodda vaziyatni birinchi bo‘lib bolaning o‘zi sezgan, otasi boshqaruvni qo‘lga olishga ulgurmagan va samolyot Mejdurechensk yaqinida halokatga uchragan.
Moskva–Gonkong tungi reysi
Airbus A310-308 1994-yil 22-mart kuni soat 20:39 da Sheremetevo aeroportidan havoga ko‘tarildi. Moskvadan Gonkongga SU593 reysini atigi uch yil oldin ishlab chiqarilgan keng fyuzelyajli samolyot bajargan, uning bortida 12 nafar ekipaj a’zosi va 63 nafar yo‘lovchi bo‘lgan, ularning aksariyati Rossiya fuqarolari bo‘lgan. Layner havoga ko‘tarilgan va muammosiz 10 100 metr balandlikka chiqqan.
23-mart kuni soat 00:56 da, parvozdan to‘rt soat o‘tgach, samolyot balandligini keskin yo‘qota boshladi, shundan so‘ng radar ekranlaridan ham g‘oyib bo‘ldi. U Kemerovo viloyatining Mejdurechensk shahri yaqinida qulagani ma’lum bo‘ldi.
Avvaliga nima ro‘y berganini hech kim tushuna olmadi: terrorchilik hujumlari kuzatilmagan, qulagan hududda havo hujumidan mudofaa kuchlarining hech qanday mashg‘ulotlari o‘tkazilmagan, samolyot endigina ishlab chiqarishdan chiqqan, uni tajribali ekipaj boshqargan edi. Turli xil farazlar ilgari surilgan: masalan, samolyot meteozondga urilib ketgan bo‘lishi, bu esa ekipaj va bortdagi asosiy tizimlarni ishdan chiqargan bo‘lishi mumkin.
Bir necha hafta o‘tgach, qutqaruvchilar qora qutilarni topib, mutaxassislar ularni o‘qiganlaridan keyingina halokatning asl sababi ma’lum bo‘ldi.
Aviahalokat xronikasi
Ma’lum bo‘lishicha, parvoz odatdagidek taxminan tun yarmigacha davom etgan. Samolyotda yo‘lovchi sifatida parvoz qilayotgan uchuvchi — 39 yoshli Yaroslav Kudrinskiy ham bo‘lgan. Shuningdek, ekipajda 9675 soat parvoz tajribasiga ega 40 yoshli komandir Andrey Danilov hamda 5885 soat parvoz qilgan ikkinchi uchuvchi, 33 yoshli Igor Piskarev bo‘lgan.
Taxminan soat 00:40 da, Danilov va samolyot bortida bo‘lgan Kudrinskiyning farzandlari: 13 yoshli Yana va 15 yoshli Eldar kabinaga kirgan. Uch daqiqadan so‘ng zaxira uchuvchi o‘z ish joyini bo‘shatgan, ammo boshqaruvni ikkinchi uchuvchiga topshirmay, to‘liq avtopilotga ishonib qolgan. Shundan so‘ng komandir o‘rniga birin-ketin Kudrinskiyning bolalari o‘tirgan.
Keyingi bir necha daqiqa ichida Kudrinskiy qiziga samolyotni qanday boshqarishni: kurs ko‘rsatkichi yordamida avtopilotni chapga-o‘ngga bir necha gradusga burib ko‘rsatgan.
Soat 00:51 da qiz uchuvchi o‘rindig‘idan tushib, uning o‘rnini 15 yoshli Eldar egallagan. Unga ham otasi kurs ko‘rsatkichining ishlash tartibini tushuntira boshlagan, biroq soat 00:54 da o‘smir rulni aylantirishga ruxsat so‘ragan. Kudrinskiy rozi bo‘lib, ko‘rsatma bera boshladi:
Qara, yerga e’tibor ber, qayoqqa burayotganingni kuzat. Chapga yuramiz, chapga bur!
Ehtimol, uchuvchi “yer” deya old oynada aks ettirilgan aviagorizontni – doimo ufq bo‘ylab yo‘nalgan va samolyotning holatini nazorat qilish uchun zarur bo‘lgan to‘g‘ri chiziqni nazarda tutgan. Biroq 15 yoshli bola uni qanday kuzatishi va bu ma’lumotdan qanday foydalanishi kerakligini bilmas edi.
Eldar rulni biroz chapga og‘dira boshladi, samolyot qiyshayib, avtopilot buni to‘g‘rilashga urindi. Kudrinskiy manyovrni amalga oshirishga ko‘maklashish uchun kurs ko‘rsatkichini boshqara boshladi. Ularga ikkinchi uchuvchi ham yordam berdi. Bir paytning o‘zida tartibsiz harakatlar shturvalga 11-13 kg lik umumiy bosimni yuzaga keltirdi, shu bois avtopilot og‘ishni boshqarishdan avtomatik ravishda o‘chirildi.
Bola boshqaruvidagi samolyot asta-sekin o‘ng tomonga og‘a boshladi. 20 soniya ichida samolyot 45° ga og‘gach, avtopilot belgilangan parvoz balandligini saqlab qola olmadi va havo kemasi pastlashni boshladi.
Eldar muammoni otasidan oldin payqadi:
Nimadir g‘alati. Nega u burilyapti?
Uchuvchilar avtopilot shunchaki rejalashtirilgan manyovrlardan birini bajarishni boshlagan, degan xulosaga kelishdi. Biroq soat 00:55 da samolyot silkina boshladi va vaziyat favqulodda ekani ayon bo‘ldi. Og‘ish 63° ga yetganda, ikkinchi uchuvchi shiddatli harakatlar bilan laynerni to‘g‘rilashga urindi. Kudrinskiy o‘g‘lini kreslodan tortib chiqarib, kemani qutqarishga urinish o‘rniga, unga buyruq bera boshladi:
Ushla! Shturvalni ushla! Ushla!
Bola ikkinchi uchuvchiga xalaqit berib, bor kuchi bilan rulga yopishdi.
Shundan so‘ng samolyot 90° ga og‘di va bir vaqtning o‘zida avtopilot tangajni oshirishni davom ettirdi. Bu paytga kelib, Kudrinskiy va Piskarev avtopilotni o‘chirib, samolyotni qo‘lda boshqarish o‘rniga unga kiritilgan parvoz parametrlarini o‘zgartirishga urinishdi. Muvaffaqiyatga erishish uchun samolyotni oddiy boshqarishda talab etilmaydigan va SU593 qo‘mondonlarida bo‘lmagan avtopilot hamda uning algoritmlarining nozik jihatlarini chuqur tushunish zarur edi.
Bu vaqtda boshqaruv uchun uch kishi kurashdi: buyruqlarni tushunmaydigan va samolyot boshqarishni bilmaydigan o‘smir, mo‘ljallanmagan rejimda belgilangan parametrlarga erishishga urinayotgan avtopilot va Piskarev. U qutqarish uchun nima kerakligini tushunadigan yagona shaxs bo‘lsa-da, ammo bo‘yi pastligi va orqaga maksimal darajada surilgan o‘rindig‘i tufayli bola avtopilotni boshqarishga kuchi yetmadi.
Soat 00:56 da avtopilot o‘chirildi va uchuvchilar samolyotni og‘ish va ag‘darilishdan chiqarishga erishdilar, biroq buning evaziga Airbus 45° burchak ostida sho‘ng‘iy boshladi. Bort yerga urilib ketishidan xavotirlanib, Piskarev shturvalni oxirigacha o‘ziga tortdi, bu esa 4,8 g ortiqcha yuklanishni keltirib chiqardi. Bu hatto harbiy samolyotlar (qiruvchilar emas) uchun ham yuqori ko‘rsatkich bo‘lib, ruxsat etilgan me’yordan bir necha baravar ortiq edi, ammo layner bardosh berib, parchalanib ketmadi.
Kudrinskiy o‘g‘lini o‘rindiqdan tortib olishga urindi, biroq o‘g‘li ortiqcha yuklanishdan ezilib, o‘rnidan tura olmadi. Nihoyat, u buni uddalaganda, bola, chamasi, oyog‘i bilan pedalni bosib, yo‘nalish rulini burib yubordi. Oqibatda samolyot yana og‘ishni boshladi, shtopor harakatini bajarib, vertikal ravishda pastga sho‘ng‘iy boshladi – shu payt kabinada vaznsizlik holati yuzaga keldi.
Uchuvchilar bir necha yuz metr balandlikda kemani sho‘ng‘ishdan chiqarishga erishdilar, ammo kech edi. Qorong‘ilikda layner tepalikdagi daraxtlarning uchlariga urilib, soat 00:58 da yerga quladi. Bortda hech kim omon qolmadi.
Samolyot halokatiga bola sababchimi?
Hodisa to‘g‘risidagi rasmiy hisobotda aytilishicha, halokatga ekipaj aybdor bo‘lib, ular boshqaruvni begona shaxslarga topshirgan. Norasmiy, “insoniy” ayblovni Xalqaro aviatsiya qo‘mitasining aviahalokatlarni tekshirish komissiyasi raisi Vladimir Kofman ikkinchi uchuvchiga yukladi.
Ma’lum bo‘lishicha, zaxiradagi texnik asbob-uskunalarni kuzatish va biror hodisa yuz bergudek bo‘lsa, tezda boshqaruvni o‘z zimmasiga olish o‘rniga u Eldarni tasvirga olish uchun kabinaning burchagida turgan.
Izoh (0)