Agar siz ovqatlanish tartibingizni to‘g‘rilab, harakatni ko‘paytirgan bo‘lsangiz-u, lekin tarozidagi raqamlar o‘zgarmayotgan bo‘lsa — bu holatda organizm “to‘xtash” rejimini yoqqandek tuyuladi. Go‘yoki hech qanday parhez ham, mashq ham foyda bermaydi. Bunday vaziyatda muammo moddalar almashinuvi — organizmning og‘irlikdan tortib umumiy holatigacha ta’sir qiluvchi murakkab tizimidagi buzilishlarda bo‘lishi mumkin.
Metabolizm nima va u nega sekinlashadi?
Bugungi kunda metabolizm (moddalar almashinuvi) haqida juda ko‘p gapirishadi, ammo ko‘pincha mavzu aniq tushuntirilmaydi. Avvalo, unga qanday ta’sir qilish mumkinligini tushunish uchun, bu tushunchaning o‘zi bilan tanishib chiqish kerak.
Metabolizm — bu tanadagi barcha biokimyoviy jarayonlarning yig‘indisi bo‘lib, uning “tezligi” organizm tinch holatda qancha energiya sarflashi bilan o‘lchanadi.
Shuningdek, metabolik sindrom degan tushuncha bor — bu uglevodlar, yog‘lar va umumiy moddalar almashinuvining buzilishi bilan bog‘liq holat. Metabolik sindromning asosiy belgilardan biri bu insulin qarshiligi (insulinrezistentlik) bo‘lib, bunda tana to‘qimalari insulinga yomon javob bera boshlaydi. Bu esa vaqt o‘tishi bilan qon tarkibida glyukoza va insulin miqdorining ortishiga, oqibatda moddalar almashinuvining izdan chiqishiga, xususan uning sekinlashishiga olib keladi.
Ovqatlanish, uyqu va jismoniy faollik moddalar almashinuviga qanday ta’sir qiladi?
Moddalar almashinuvi tezligi turmush tarziga, ayniqsa ovqatlanish, uyqu miqdori va jismoniy faollik darajasiga bevosita bog‘liq. Tana energiya muvozanatiga juda sezuvchan: agar kaloriya tanqisligi yuzaga kelsa, u darhol “tejash rejimi”ga o‘tadi va almashinuvni sekinlashtiradi. Aksincha, to‘g‘ri va muvozanatli ovqatlanish, ayniqsa oqsil yetarli bo‘lsa, metabolizmni faollashtirishi mumkin — ammo bu odatda qisqa muddatli bo‘ladi.
Bundan tashqari, organizmning ichki biologik ritmlarini boshqaruvchi mexanizm ham metabolizmda muhim rol o‘ynaydi. Bu ritmlarning tashqi omillar bilan — masalan, uyqusizlik yoki kechqurun ovqatlanish bilan nomuvofiqligi insulinga sezuvchanlikning kamayishiga olib kelishi mumkin. Bu esa 2-tip diabet rivojlanish xavfini oshiradi.
Uyqu yetishmasligi gormonlar muvozanatni, jumladan, ishtaha va to‘qlik hissini boshqaruvchi gormonlarni buzadi. Bu esa metabolizmga salbiy ta’sir qiladi. Kundalik biologik ritmlar iste’mol qilinadigan oziq-ovqat, energiya sarfi va insulinga sezuvchanlik jarayonlarini boshqaradi. Ichki bioritm va tashqi muhit orasidagi nomuvofiqlik bu jarayonlarni izdan chiqarib, metabolik kasalliklarga sabab bo‘lishi mumkin.
Jismoniy faollik, ayniqsa kuch mashqlari, mushak massasining ortishiga xizmat qiladi. Mushaklar esa tinch holatda ham ko‘proq energiya sarflaydi. Mushaklar ulushi qancha yuqori bo‘lsa, metabolizm shuncha faol bo‘ladi. Hatto oddiy kundalik yurish ham almashinuv tezligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Jins, yosh, gormonlar va genetika: yana nimalar metabolizmga ta’sir qiladi?
Turmush tarzidan tashqari, moddalar almashinuviga fiziologik omillar ham ta’sir qiladi: jins, yosh, gormonal fon va genetik meros. Erkaklarda metabolizm odatda tezroq bo‘ladi, chunki ularda mushak massasi ko‘proq. Yoshlik o‘tgan sayin almashinuv sekinlashadi, ammo muntazam mashq va sog‘lom ovqatlanish tartibi bilan uni faolligicha saqlab qolish mumkin.
Genetika ham muhim rol o‘ynaydi. Gormonlar ham sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, gipotireoz (qalqonsimon bez faoliyatining sustligi) bo‘lsa, to‘g‘ri ovqatlanish va mashq qilinsa ham metabolizm sekinlashadi. Insulin darajasi ham muhim. Doimiy yuqori insulin, ayniqsa tez-tez yeb turish va oddiy uglevodlar haddan ortiq iste’moli natijasida yuzaga kelsa, almashinuv jarayonini sekinlashtiradi. Uch mahal ovqatlanish va atistansiz tartib ushbu gormonning sezuvchanligini saqlashga yordam beradi.
Qo‘shimchalar va nutritsevtiklar
Agar uyqu, ovqatlanish va harakat tartibga solinmagan bo‘lsa, hech qanday kapsula metabolizmni yo‘lga qo‘ymaydi. Biroq kompleks tarzda ular haqiqatan foyda berishi mumkin.
Masalan, insulinga sezuvchanlikning pasayishi holatida qon shakarini me’yorga keltiruvchi vositalar — sarimsoq, koenzim Q10, kletchatka yordam berishi mumkin.
L-karnitin yog‘larni mitoxondriyaga tashish jarayonida ishtirok etadi va ayniqsa faol jismoniy mashqlar bilan shug‘ullanuvchilar uchun foydali bo‘lishi mumkin. Bu moddalar tanadagi yog‘ zaxiralarini energiya manbai sifatida samarali ishlatishga yordam beradi.
Yashil choy, zanjabil va achchiq qalampir ekstraktlari tanadagi termogenik (issiqlik chiqaruvchi) effekt orqali energiya sarfini rag‘batlantiradi. Ayniqsa, yashil choy yaxshi o‘rganilgan: undagi katexinlar va kofein dam olish holatida ham, jismoniy mashq paytida ham yog‘ni oksidatsiya qilishni kuchaytiradi.
PMC platformasidagi tahlilga ko‘ra, yashil choy ekstrakti kunlik energiya sarfini biroz oshiradi va tana vaznining kamayishiga yordam beradi. Biroq bu ta’sir individual bo‘lib, yanada ko‘p klinik tadqiqotlarni talab qiladi.
Zanjabil va achchiq qalampir moddasi ham termogenezni kuchaytirishi mumkin, lekin bu boradagi ma’lumotlar hali aniq emas. Hattoki tabiiy qo‘shimchalarni ham ehtiyotkorlik bilan qabul qilish kerak.
Masalan:
• Kletchatka (o‘simlik tolasi) — ortiqcha ichak bakteriyalari sindromi (SIBO) bo‘lgan hollarda holatni yanada og‘irlashtirishi mumkin.
• Sarimsoq — jigar kasalliklarida har doim ham tavsiya etilmaydi.
• Qo‘shimchalar — homilador ayollar, bolalar va surunkali kasalliklari bo‘lgan kishilar tomonidan faqat shifokor tavsiyasi bilan qabul qilinishi kerak.
• Semaglutid (Ozempik kabi dorilar) — doimiy nazoratni talab qiladi va uzoq muddat qabul qilinganda salbiy ta’sirlar keltirib chiqarishi mumkin.
Moddalar almashinuvini tezlashtirishga xalaqit qiluvchi xatolar
Odamlar metabolizmni faollashtirmoqchi bo‘lganida tez-tez quyidagi xatolarga yo‘l qo‘yishadi:
• Och qolish — eng keng tarqalgan xato, ayniqsa insulinga sezuvchanlik pasaygan (insulinrezistentlik) vaqtida, bunday holatda och qolish aksincha salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
• Tez-tez va oz-ozdan ovqatlanish (bo‘lib-bo‘lib ovqatlanish) — bu metabolizmni tezlashtirmaydi, balki oshqozon osti beziga ortiqcha yuk tushiradi.
• Kaloriya miqdorini keskin kamaytirish — bu almashinuv jarayonining sekinlashuviga va ovqatlanish buzilishlariga olib keladi.
• Faqat qo‘shimchalarga tayanish — hech bir qo‘shimcha to‘g‘ri uyquni, mashqni yoki muvozanatli ovqatlanishni almashtira olmaydi.
Natija faqat kompleks yondashuvda bo‘ladi. Qo‘shimchalar faqat yordamchi vosita, xolos. Sog‘lom moddalar almashinuvining kaliti esa o‘zgarmaydi: yetarli uyqu, jismoniy faollik, muntazam ovqatlanish va sog‘liqqa ongli munosabat.
Izoh (0)