O‘tmishda turkiylar va mo‘g‘ullar qo‘shnichilikda yashagan, o‘zaro yaqin aloqada bo‘lgan. Bu esa tillarning o‘zaro taʼsirlashishiga, bir-biridan so‘z olib, so‘z berishiga zamin yaratgan. O‘zbekchada ham asli mo‘g‘ulcha bo‘lgan so‘zlar anchagina. Ular tilimizga singib, o‘z so‘zimizga aylanib ketgan. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so‘zlarning baʼzilarini sharhlaydi.
Chiroy – yuz, chehra
Bu so‘z XIV asr boshida yaratilgan “Qipchoqlar kitobi” (Codex Cumanicus) lug‘atiga kiritilgan. Chiroy so‘zi mo‘g‘ulcha saray – yuz, chehra, ko‘rinish so‘zidan.
Navoiy asarlarida go‘zallik, jamol maʼnolarida qo‘llangan bu so‘z hozir ham ayni shu mazmunni ifodalaydi.
Chiroy mo‘g‘ulchadan o‘zlashgan bo‘lsa, turkiy tilda uning muqobili bo‘lmaganmi? Bo‘lgan. Mahmud Koshg‘ariy chiroyli maʼnosida ko‘rklug, taylang, ezgu kabi so‘zlarni keltiradi. Bugun ulardan ikkitasi tilimizda bor. Ko‘rk chiroy, ko‘rkli, ko‘rkam chiroyli maʼnosida bo‘lsa, ezgu so‘zi yaxshilik baxsh etuvchi, xayrli degan mazmunga ega.
Manglay – peshona
XII–XIII asrlarda tilimizga o‘rinlashgan manglay so‘zi mo‘g‘ulchada peshona, oldingi, ilg‘or kabi maʼnolarni anglatgan. Bu so‘zni Navoiy asarlarida uchratish mumkin. U XIV asrga oid “At-tuhfa” lug‘atiga ham kiritilgan.
Xo‘sh, manglayning asl turkiy varianti bo‘lganmi? Bo‘lgan: alin.
Manglay bugun tilimizda nisbatan kam qo‘llanadi, alin esa mutlaqo isteʼmoldan chiqib ketgan. Ularning o‘rnini forscha peshona egallagan. Baʼzan shunaqa – asl so‘zlarimiz, asrlar bo‘yi yashab kelgan nodir iboralarimiz tilimizning peshonasiga sig‘may qoladi.
Silovsin – yirtqich mushuk
Silovsin – mushuksimonlar oilasiga mansub, oyoqlari uzun, tumshug‘i cho‘ziq, ko‘zi juda o‘tkir yirtqich hayvon. Uning terisi ham shu so‘z bilan ataladi. O‘rta asrlarda mo‘g‘ul tilidan o‘zlashgan silovsin so‘zi asliyatda ham shu hayvonni bildirgan. U mo‘g‘ul shevalarida silius, shuluus, silegusun, shuluuxen kabi shakllarga ega bo‘lgan.
Turkiy tillarda silovsinga juda o‘xshash hayvon qoraquloq deb atalgan. Uning dasht silovsini, Misr silovsini kabi nomlari ham bor.
Do‘non otmi, echkimi?
Mo‘g‘ul tilidan o‘zlashgan do‘non so‘zi o‘zbekchada uch yoshga to‘lib, to‘rt yoshga o‘tgan ot yoki tuyani ham, ikki yoshga to‘lib, uch yoshga qadam qo‘ygan qo‘y yoki echkini ham anglataveradi. Masalan:
Do‘nonning toyligi bo‘lmas,
Nokasning – boyligi.
Bu maqolda gap ot haqida emas, chunki to‘rt yoshli ot toydan afzal. Maqolda esa afzallik emas, kamchilik nazarda tutilyapti. Chunki nokas boy bo‘lolmagani kabi do‘non ham toy bo‘lolmaydi degan maʼno anglashilyapti. Bu o‘rinda do‘non qo‘y yoki echki maʼnosida.
Bu so‘z ko‘chma maʼnoda bo‘yi yetgan mazmunida ham qo‘llanadi. Lekin bu ko‘proq xalq og‘zaki ijodi, sheva yoki so‘zlashuvda kuzatiladi.
Mo‘g‘ulcha do‘no‘ yoki do‘no‘n so‘zining o‘zagi to‘rt – do‘ro‘ (do‘rvo‘n) so‘ziga borib taqaladi. U to‘rt yoshdagi erkak hayvonni bildirgan. Hozirgi mo‘g‘ul tilida esa to‘rt yoshli buqani anglatadi.
Mo‘g‘ulchadan gurav yoki gurvan – uch o‘zagidan yasalgan so‘zlar ham o‘zlashgan. G‘o‘non – ikki yashar ayg‘ir yoki qo‘chqor. G‘unajin – ikki yoshdan oshgan urg‘ochi qoramol. Qiziq tomoni, o‘zbekchada uch maʼnosi ikkiga o‘zgarib qolgan.
Salqin, sarin va shudring
Salqin so‘zi o‘zbekchada iliqdan pastroq orombaxsh havo haroratini va quyosh nuri tushmaydigan, sersoya joyni anglatadi. Uning ildizi mo‘g‘ulcha salxin so‘ziga borib taqaladi. Hozirgi mo‘g‘ul tilida bu so‘z shamol, shamolli, shamol bilan ishlaydigan kabi maʼnolarni anglatadi.
Sarin o‘zbekchada toza va yangi, salqin va yoqimli, nafis kabi maʼnolarda qo‘llanadi. Ildizi mo‘g‘ulcha seruun – salqin, sovuq, tetiklashtiruvchi so‘ziga borib taqaladi. O‘zbekchada shu so‘zga o‘zakdosh boshqa bir so‘z ham bor – sergak. Bu so‘zni sezgir, fahmi o‘tkir, uyg‘oq kabi maʼnolarda qo‘llaymiz. Sergak aslida turkiycha, u mo‘g‘ulchaga turkiy tillardan o‘zlashgan degan qarash ham bor.
Shudring esa mo‘g‘ulcha shuuder so‘zidan. U Navoiy asarlarida shudrun shaklida uchraydi.
“O‘lja tushgan” harbiy atamalar
O‘zbekchaga mo‘g‘ulchadan bir qancha harbiy atamalar “o‘lja tushgan” – dorug‘a, yasovul, qorovul, bakovul, dubulg‘a, navkar.
Navkar so‘zi o‘zbekchada harbiy xizmatkor, askar maʼnolarida qo‘llanadi. Asliyatda harbiy sohaga aloqasiz maʼnoga ega. Mo‘g‘ulchada no‘xo‘r do‘st, o‘rtoq, yo‘ldosh; turmush o‘rtoq, er mazmunida ishlatiladi.
O‘lja so‘zining o‘zi ham mo‘g‘ulchadan. Navoiy asarlarida o‘lja bilan birga shu maʼnoda tolon so‘zi ham qo‘llanadi.
Olimlar mo‘g‘ulcha deb qaraladigan barcha harbiy atamalar ham mo‘g‘ulcha emasligi, ularning ko‘pi qadimgi turkiy ildizlarga egaligini taʼkidlaydi. Masalan, tilshunos Abduvohid Hayit keshikten, tumanbegi, tarxon, o‘ron, to‘lg‘ama, hatto javong‘or, barong‘or, g‘ul kabi atamalar turkiy so‘z ekanini aytadi.
“Dono”ligini yo‘qotgan mergan
Mergen mo‘g‘ulchada o‘q otish bo‘yicha g‘olib, o‘qni aniq otuvchi, dono, salohiyatli kabi maʼnolarga ega. O‘zbekchada esa nishonni bexato uradigan, o‘qchi askar maʼnolarida ishlatiladi. Asliyatdagi dono, bilimdon maʼnosi o‘zbekchaga ko‘chib o‘tmagan.
Bu anglamga ega turkiycha so‘z bo‘lganmi? Bo‘lgan. “Devonu lug‘atit turk”da atim, yaʼni otuvchi so‘zi mergan maʼnosida keladi. Atim er – o‘q otishga usta odam.
Bugun tilimizdan o‘z so‘zimiz atim bosh olib ketgan, mergan so‘zini ham kam ishlatyapmiz. O‘rniga asli inglizcha snayperni maʼqul ko‘ryapmiz. Uning o‘zagida snipe – loyxo‘rak so‘zi yotadi. Loyxo‘rak – kichkina jussali, yashirinishga usta, tez uchadigan va harakatini tuyqus o‘zgartiradigan qush. Uni otish uchun o‘ta mahoratli mergan bo‘lish zarur. 1770-yillari Hindistonda britaniyalik askarlar loyxo‘rak ovlash maʼnosida to snipe, sniping so‘zlarini ishlata boshlaydi. 1820-yili bu feʼllardan yangi so‘z – sniper yasaladi va u 1824-yili ilk bor harbiy atama maʼnosida qo‘llanadi. Birinchi jahon urushi tufayli snayper omma tushunadigan so‘zga aylanadi.
Yomg‘irdan to‘zonga, to‘zondan shamolga
Bo‘ron so‘zi o‘zbekchada to‘zon yoki qor-yomg‘ir aralash esadigan shiddatli shamolni anglatadi. Bu mazmundan bir necha ko‘chma maʼnolari ham o‘sib chiqqan. Bo‘ron deganda qor-yomg‘irsiz holat ham tushunilishi mumkin. Masalan, qum bo‘roni iborasi shamoldagi qum to‘zonini bildiradi, bunda biror yog‘in bo‘lmaydi. Bo‘ron turdi, bo‘ron quturdi kabi birikmalar ham guvullab esayotgan, hamma yoqni ag‘dar-to‘ntar qilayotgan shamolni tasavvurimizda jonlantiradi.
Bu so‘z – mo‘g‘ulcha bo‘ro‘o‘n so‘zining o‘zlashma shakli. Asliyatda u oddiy yomg‘irni bildiradi, shamol yoki to‘zon mazmuniga ega emas.
Qadimgi turkiy tilda kishini o‘ldiradigan qattiq shamol, bo‘ron maʼnosida qad so‘zi ishlatilgan: qad bo‘ldi – bo‘ron qo‘zg‘aldi. Er qadti degani kishi qor bo‘ronidan o‘ldi degan maʼnoni bergan. Bugun sovuqdan muzlasak, qotib qoldim deymiz. Balki, bu iboraning ildizi o‘sha qadimiy qad, qadmoq so‘zlariga borib taqalar.
Qor bo‘roni eski turkiyda tupi so‘zi bilan ifodalangan. Har yoqdan esuvchi qattiq izg‘irin shamol esa talg‘ag‘ deyilgan.
Afsuski, bu turkiy so‘zlarning bari tilimiz sandig‘idan tushib qolgan.
Izoh (0)