Ҳар биримиз ошхонада ҳеч бўлмаганда бир марта пиёз тўғраётганда кўзимиздан ёш чиқишини гувоҳи бўлганмиз. Бу ҳолат кундалик ҳаётда шунчаки ноқулайликдек туюлса-да, аслида ортида мураккаб биологик ва кимёвий жараёнлар ётади. Нега пиёз кўзимизни ёшлатади? Бу танамизнинг шунчаки сезгирлиги сабабми ёки илмий асосга эга бўлган табиий реакция? Ушбу мақолада пиёз сабабли кўздан ёш чиқишининг сабаблари, турли навларнинг бунга таъсири ва ноқулай ҳолатни камайтиришнинг самарали йўлларини кўриб чиқамиз.
Пиёзни тўғраш вақтида нималар содир бўлади?
Пиёз мураккаб ҳимоя тизимига эга сабзавотдир. Уни тўғраганимизда ҳужайралари бузилади ва бу кимёвий реакциялар занжирини ишга туширади. Оддий ҳолатда пиёз ичидаги ферментлар ва бирикмалари алоҳида-алоҳида бўлади. Лекин кесилганда улар аралашиб, сйн-пропанетҳиал С-охиде деб аталувчи учувчи модда ҳосил қилади. Айнан шу газ кўзга кўтарилиб, у ерда намлик билан реакцияга киришади ва заиф сулфат кислотага айланади. Бу эса шиллиқ қаватни безовта қилади, ачишиш ва кўз ёшига сабаб бўлади.
Пиёзни йиғламасдан тўғрашнинг 6 самарали усули
Кўз ёшини камайтиришга ёрдам берадиган илмий асосланган усуллар бор. Қуйида энг самаралиларини келтирамиз:
Пиёзни совитиш: Уни 30-60 дақиқага совитгичга ёки 10-15 дақиқага музлатгичга қўйинг. Совуқ ферментация жараёнларини секинлаштиради, газ ажралишини камайтиради.
Ўткир пичоқдан фойдаланиш: Ўткир пичоқ камроқ ҳужайраларни шикастлайди, шунинг учун газ ҳам нисбатан кам ажралади.
Шамоллатиш: Пиёзни вентилятор олдида ёки очиқ дераза ёнида тўғранг — шунда газ юзингиздан узоқлашади.
Ҳимоя кўзойнаклари: Сузиш ёки ошхона учун мўлжалланган махсус кўзойнаклар кўзларни яхши сақлайди.
Илдиздан узоқроқ тўғранг: Пиёзнинг илдиз қисмида кўпроқ фаол моддалар бор, шунинг учун ундан иложи борича узоқроқ қисмидан тўғранг.
Микротўлқинли печ: Пиёзни микротўлқинли печда 30 сонияга қиздириш ферментларни фаол бўлмаган ҳолга келтиради, аммо бу пиёзнинг тузилмасини ўзгартиради, шунинг учун қарсилдоқ тузилма керак бўлганда бу усул мос эмас.
Баъзи фойдали маслаҳатлар, масалан, сақич чайнаш ёки шам ёқиш — илмий асосга эга эмас ва улар ёрдам бермайди.
Пиёз навлари ва кўзни ёшлатиш даражаси
Ҳамма пиёз навлари ҳам бир хилда “йиғлатмайди”. Турли навлар турлича миқдорда фермент ва бирикмаларини ўз ичига олади
Ширин пиёз: Масалан, Видалия каби навлар кўзларга деярли безовталик туғдирмайди.
Қизил пиёз: Одатда сариқ ёки оқ пиёзга қараганда юмшоқроқ таъсир қилади, лекин барибир кўздан ёш чиқариши мумкин.
Сариқ ва оқ пиёз: Бу навлар кўпроқ олтингугуртли бирикмаларни ўзида сақлайди ва одатда энг кўп кўз ёшлари келтириб чиқаради (манба: Ф.Н. Шарп).
Кўз ёши келтирмайдиган пиёз: илмий ютуқлар
2008 йилда Янги Зеландиялик олимлар “йиғлатувчи фермент” (лаcриматор фаcтор сйнтҳасе) генини бостирадиган пиёз навини яратишди. Бу билан кўзга таъсир қилувчи газнинг ҳосил бўлиши анча камайди.
Пиёз ҳақидаги қизиқарли фактлар
Пиёз бой тарихга эга ва кўплаб фойдали хусусиятларга эга сабзавотдир:
- Қадимий ўсимлик: Пиёз 5000 йилдан бери етиштириб келинади. Қадимги Мисрда у нафақат овқатнинг ажралмас қисми бўлган, балки мумиёлаш маросимларида ҳам қўлланилган.
- Антибактериал хусусиятлар: Пиёздаги баъзи бирикмалар бактерияларнинг ўсишини тўхтатишга ёрдам беради. Шунинг учун у халқ табобатида кенг қўлланилади.
- Навларнинг хилма-хиллиги: Дунёда 1000 дан ортиқ пиёз навлари бор. Уларга майда пиёздан тортиб, 8 кг дан ошадиган улкан навларгача киради.
- Рекордчи пиёз: Гиннес рекордлари китобига киритилган энг катта пиёз 8,5 кг бўлган ва Англияда етиштирилган.
Изоҳ (0)