Har birimiz oshxonada hech bo‘lmaganda bir marta piyoz to‘g‘rayotganda ko‘zimizdan yosh chiqishini guvohi bo‘lganmiz. Bu holat kundalik hayotda shunchaki noqulaylikdek tuyulsa-da, aslida ortida murakkab biologik va kimyoviy jarayonlar yotadi. Nega piyoz ko‘zimizni yoshlatadi? Bu tanamizning shunchaki sezgirligi sababmi yoki ilmiy asosga ega bo‘lgan tabiiy reaksiya? Ushbu maqolada piyoz sababli ko‘zdan yosh chiqishining sabablari, turli navlarning bunga ta’siri va noqulay holatni kamaytirishning samarali yo‘llarini ko‘rib chiqamiz.
Piyozni to‘g‘rash vaqtida nimalar sodir bo‘ladi?
Piyoz murakkab himoya tizimiga ega sabzavotdir. Uni to‘g‘raganimizda hujayralari buziladi va bu kimyoviy reaksiyalar zanjirini ishga tushiradi. Oddiy holatda piyoz ichidagi fermentlar va birikmalari alohida-alohida bo‘ladi. Lekin kesilganda ular aralashib, syn-propanethial S-oxide deb ataluvchi uchuvchi modda hosil qiladi. Aynan shu gaz ko‘zga ko‘tarilib, u yerda namlik bilan reaksiyaga kirishadi va zaif sulfat kislotaga aylanadi. Bu esa shilliq qavatni bezovta qiladi, achishish va ko‘z yoshiga sabab bo‘ladi.
Piyozni yig‘lamasdan to‘g‘rashning 6 samarali usuli
Ko‘z yoshini kamaytirishga yordam beradigan ilmiy asoslangan usullar bor. Quyida eng samaralilarini keltiramiz:
Piyozni sovitish: Uni 30-60 daqiqaga sovitgichga yoki 10-15 daqiqaga muzlatgichga qo‘ying. Sovuq fermentatsiya jarayonlarini sekinlashtiradi, gaz ajralishini kamaytiradi.
O‘tkir pichoqdan foydalanish: O‘tkir pichoq kamroq hujayralarni shikastlaydi, shuning uchun gaz ham nisbatan kam ajraladi.
Shamollatish: Piyozni ventilyator oldida yoki ochiq deraza yonida to‘g‘rang — shunda gaz yuzingizdan uzoqlashadi.
Himoya ko‘zoynaklari: Suzish yoki oshxona uchun mo‘ljallangan maxsus ko‘zoynaklar ko‘zlarni yaxshi saqlaydi.
Ildizdan uzoqroq to‘g‘rang: Piyozning ildiz qismida ko‘proq faol moddalar bor, shuning uchun undan iloji boricha uzoqroq qismidan to‘g‘rang.
Mikroto‘lqinli pech: Piyozni mikroto‘lqinli pechda 30 soniyaga qizdirish fermentlarni faol bo‘lmagan holga keltiradi, ammo bu piyozning tuzilmasini o‘zgartiradi, shuning uchun qarsildoq tuzilma kerak bo‘lganda bu usul mos emas.
Ba’zi foydali maslahatlar, masalan, saqich chaynash yoki sham yoqish — ilmiy asosga ega emas va ular yordam bermaydi.
Piyoz navlari va ko‘zni yoshlatish darajasi
Hamma piyoz navlari ham bir xilda “yig‘latmaydi”. Turli navlar turlicha miqdorda ferment va birikmalarini o‘z ichiga oladi
Shirin piyoz: Masalan, Vidaliya kabi navlar ko‘zlarga deyarli bezovtalik tug‘dirmaydi.
Qizil piyoz: Odatda sariq yoki oq piyozga qaraganda yumshoqroq ta’sir qiladi, lekin baribir ko‘zdan yosh chiqarishi mumkin.
Sariq va oq piyoz: Bu navlar ko‘proq oltingugurtli birikmalarni o‘zida saqlaydi va odatda eng ko‘p ko‘z yoshlari keltirib chiqaradi (manba: F.N. Sharp).
Ko‘z yoshi keltirmaydigan piyoz: ilmiy yutuqlar
2008-yilda Yangi Zelandiyalik olimlar “yig‘latuvchi ferment” (lacrimator factor synthase) genini bostiradigan piyoz navini yaratishdi. Bu bilan ko‘zga ta’sir qiluvchi gazning hosil bo‘lishi ancha kamaydi.
Piyoz haqidagi qiziqarli faktlar
Piyoz boy tarixga ega va ko‘plab foydali xususiyatlarga ega sabzavotdir:
- Qadimiy o‘simlik: Piyoz 5000 yildan beri yetishtirib kelinadi. Qadimgi Misrda u nafaqat ovqatning ajralmas qismi bo‘lgan, balki mumiyolash marosimlarida ham qo‘llanilgan.
- Antibakterial xususiyatlar: Piyozdagi ba’zi birikmalar bakteriyalarning o‘sishini to‘xtatishga yordam beradi. Shuning uchun u xalq tabobatida keng qo‘llaniladi.
- Navlarning xilma-xilligi: Dunyoda 1000 dan ortiq piyoz navlari bor. Ularga mayda piyozdan tortib, 8 kg dan oshadigan ulkan navlargacha kiradi.
- Rekordchi piyoz: Ginnes rekordlari kitobiga kiritilgan eng katta piyoz 8,5 kg bo‘lgan va Angliyada yetishtirilgan.
Izoh (0)