Тарихий манбаларга кўра, 1883—1972 йилларда Андижон атрофида 650 дан ортиқ зилзила содир бўлган. Уларнинг энг даҳшатли ва ҳалокатлиси 1902 йил 16 (3) декабрида юз берган. Ўшанда шаҳарнинг кўриниши гўё бомбардимон қилингандек қўрқинчли аҳволга келган.
Орадан 120 йилдан кўпроқ вақт ўтган бўлса-да, Андижон зилзиласи ХХ асрнинг энг ҳалокатли зилзиласи сифатида мутахассислар томонидан ҳали-ҳамон чуқур ўрганиб келинмоқда.
“Дарё” сана муносабати билан ушбу воқеани яна бир бор эсга олди.
1902 йил 16 (3) декабрь, сешанба. Эрталабки соат тўққиз. Кимдир ишга, яна кимдир ўқишга шошилган. Дўконлар очилиб, савдо-сотиқ қизиган вақт. Бирдан ер остидан қаттиқ шовқин-сурон эшитилди, йўловчилар оёғи остидаги ер силкиниб, тротуарда бораётганларни йиқитиб юборди. Уйлар ва деворлар худди қулаб тушаётгандек тебраниб, теварак-атрофга ғиштлар сочилди, биноларнинг томлари қулаб тушди.
Ярим соатдан сўнг янги, янада кучлироқ силкиниш юз берди ва гуллаб-яшнаган, бой Андижон кўз очиб юмгунча вайронага айланди. Барча маъмурий бинолар, турар жой бинолари, дўконлар, саноат муассасалари вайрон бўлди.
1977 йилда чоп этилган “СССР ҳудудидаги кучли зилзилаларнинг янги каталоги” маълумотларига кўра, жумладан, инструментал ёзувлар (сейсмограммалар) ёрдамида олинган натижалар асосида, зилзила қуйидаги параметрларга эга бўлган: 1902 йил 16 декабрь, соат 5:07; 40,8° шимолий кенглик, 72,3° шарқий узунлик; зилзила ўчоғи (гипотцентр) чуқурлиги — 9 км; магнитудаси — 6,4; максимал шиддати — 9 балл.
Ўша даврда чоп этилган “Нива” журналининг 1903 йилдаги сонида Андижон зилзиласи қуйидагича эсга олинади:
“Андижон биноларининг кўриниши қўрқинчли. Ахлат уюмлари, бузилган харобалар, қайрилган ва йиртилган томлар билан ёпилган жойларни таниб бўлмайди. Рус-хитой банки, ғазнаси, ҳарбий мажлиси, лазаретнинг кўркам бинолари темирйўл станциясининг вокзали ҳалокатга учради; йўл бутунлай бузиб ташланди, фақат 21 декабрдагина бир амаллаб тузатилди...
Андижон қалъаси, 1875—76 йилларда Черняев ва Скобелев қўқонликлар билан жанг қилган деворларда гўё ҳозиргина бомбардимон қилингандек кўринади. Унинг жанубий томонидаги ўпирилишлар, шубҳасиз, мина портлашини эслатади”.
Яна бир “Туркистон генерал-губернаторлари” туркумидаги “Иванов” ҳужжатли ҳикоясида ҳам Андижон зилзиласи оқибатлари ачинарли эканлиги тасвирланган.
“Гуллари, мевалари, узумлари, пахталари, чиройли манзаралари ва ажойиб мўтадил иқлими” билан машҳур бўлган Марказий Осиё Ломбардияси деб аталган шаҳар бамисоли узоқ вақт бомбардимон қилингандек харобазорда ётарди.
Йилнинг бу фаслида ҳаво жуда ёмон — ёмғирли, совуқ ва шамолли эди, бу эса бошпанасиз қолган бечора андижонликлар учун қўшимча азоб-уқубатлар қўшарди. Аммо омон қолганлар учун энг муҳими уларнинг тириклигида эди. Олти боланинг онаси бўлган бир аёл болалари билан қулаб тушган уйдан югуриб чиққанида на совуқни, на рутубатни, на балчиқни сезган, уларни бағрига босиб туриб: “Ҳаммаси барбод бўлсин! Майли!” дея қичқирарди.
Қайд этиш лозим, аҳоли зич жойлашган ҳудудни қамраб олган зилзила натижасида ҳалок бўлганлар ва жароҳатланганлар сони ҳақида турли маълумотлар берилган.
Мисол учун, 1902 йил 7 декабрдаги расмий маълумотларга кўра, зилзила оқибатида Андижонда 1600, Ёрбоши волостида 600, Олтинкўлда 650, Хаканда 700, Манғизда 20, Қўқон қишлоғида 800, Асакада 218, жами 4570 нафар киши ҳалок бўлган. Шунингдек, 30 112 та уй, шу жумладан, 130 та рус иморатлари вайрон бўлган. Бундан ташқари, Марғилон уездида 229 киши ҳалок бўлиб, 3000 та уй вайронага айлангани баён қилинган.
Расмий “Туркистон ведомости”да чоп этилган Андижондаги мухбирлардан бирининг хабарида эса ҳалок бўлганлар сони 7000 нафаргача, жароҳатланганлар сони эса 18000 нафаргача етгани кўрсатилган.
Энг батафсил маълумотлар С.А. Мелик-Саркисяннинг рисоласида келтирилган бўлиб, уларнинг бир қисми жадвалда акс эттирилган.
Москва давлат университетининг Ершунослик музейида Дмитрий Николаевич Анучин томонидан тўпланган фотоколлекциядан Андижон ҳалокатидан кейинги зилзила оқибатларининг бирламчи фотоҳужжатлар мавжуд. Шаҳар манзаралари акс этган турар жой, диний, ҳарбий, транспорт ва бошқа мақсадлар учун мўлжалланган, конструкцияларнинг ўзгариши ва бузилиши батафсил акс этган фотосуратлар тўплами “Андижон 1902 йилги зилзиладан кейин” деб номланади.
Умиджон Мамарасулов,
Халқаро Нордик университети
1-босқич магистранти
Изоҳ (0)