“Дарё” нашри Фанлар академияси Сейсмология институти директори ўринбосари, геология-минерология фанлари доктори, профессор Воҳидхон Исмоилов билан зилзила ҳодисаси тўғрисида интервью уюштирди. Суҳбат давомида профессор Ўзбекистондаги ер силкинишлари тарихи, Туркия ва Япониядаги зилзилалар, табиий офат таъсирини камайтириш бўйича кўрилиши зарур бўлган чоралар ҳақида сўзлаб берди.
Ўзбекистондаги энг сейсмофаол ҳудудлар
Ер куррасининг пайдо бўлишидан бошлаб, геодинамик жараёнлар мавжуд. Ер ўз ўқи атрофида ва қуёш системасида айланиб турибди, демак, у доимий ҳаракатда. Қолаверса, Ер қаъри ички тузилиши бўйича ҳам мунтазам ҳаракатланади.
Global сейсмоген зоналар Ер қаърининг Ўрта Ер денгизи параллелида жойлашган. Иккинчи сейсмоген зона эса Тинч океани ҳудуди ҳисобланади. Япония, Флиппин, Курилла, Индонезия — буларнинг бари сейсмоген зонададир.
Ўзбекистон ҳам Ўрта Ер денгизи сейсмоген зонасида жойлашган. Хоҳлаймизми, йўқми, бу ерларда зилзилалар бўлади. Чунки тектоник плиталар ҳаракати ўзаро боғлиқ. Масалан, Ўзбекистондаги тоғларнинг пайдо бўлишига асосий сабаб ҳам тектоник плиталарнинг бир-бирига нисбатан ҳаракати ҳисобланади. Тяншан, Помир тоғлари нима учун пайдо бўлди? Бу Турон плитаси билан Ҳиндистон плитасининг бир-бирига жуда катта босими натижасидир. Ҳиндистон плитаси Турон плитасининг остига кириб кетаётиб, Турон плитасини кўтаргани сабабли Помир ва Тяншан тоғлари пайдо бўлган.
Бу ўзидан ўзи бўладиган жараён эмас. Мазкур ҳодисалар миллионлаб йиллар давомида юз беради. Шунинг учун у ерларда жуда катта зилзилалар, тектоник ёриқлар пайдо бўлиши кузатилган ва кузатилмоқда. Шу жараёнлар ҳалигача давом этяпти, тўхтагани йўқ ва ҳаliveри тўхтамайди.
Ўзбекистондаги энг сейсмофаол ҳудудлар мамлакатнинг шарқий қисми – Фарғона, Андижон, Наманган вилоятларидир. Боиси ушбу ҳудудлар тектоник плиталарнинг энг фаол қисмида жойлашган. Фарғона водийсида “Таласа Ферган” деган катта регионал ёриқ кетган. Унинг узунлиги 500—700 километрдан иборат.
Мамлакатда тарихан турли даражалардаги кўплаб зилзилалар бўлиб келган. Масалан, 1907 йилда Тожикистон ва Ўзбекистон орасидаги сейсмоген зонада Қоратоғ зилзиласи бўлган. Ундан кейин, 1946 йилда магнитудаси бўйича Туркияда юз берган зилзила кучига яқин Чотқол зилзиласи кузатилган.
1976 йилда Газлида (Бухоро-таҳр.) иккита кетма-кет зилзила юз берди. Уларнинг ҳам магнитудаси 7 баллдан ортиқ эди. Орадан 8 йил ўтиб, Газлида яна бир, магнитудаси 7,4 бўлган зилзила кузатилган. Мазкур ер силкинишлари жуда талафотли ва кучли бўлган. Умуман олганда, Ўзбекистонда дам-бадам шунақа кучли зилзилалар содир бўлиб туради.
Яна бир мисол, XIV асрда Ахсикентда ер қимирлаган. Наманганда жойлашган ўша пайтдаги шоҳ саройларининг барчаси зилзиладан вайрон бўлган, дейишади.
Тарихий манбаларда зилзилаларга оид кўплаб маълумотлар бор. Жумладан, 942 йилда Кўҳна Урганч зилзиласи келтирилган.
1966 йилда Тошкент зилзиласи, ундан 100 йил муқаддам, 1868 йилда Тошкентнинг шарқий қисмида шунақа кучдаги, 6 магнитудали зилзила содир бўлган. Ўзбекистон зилзилалар доимий содир бўлиб турадиган ҳудуд ҳисобланади.
“Туркияда кучли зилзила бўлиши аввалдан кутилганди”
Туркияда жуда фожиали зилзила бўлди. Бу аввалдан кутилган зилзила эди. Аммо ер қимирлашининг куни аниқ прогноз қилинмаганди. Кутилгани шундан иборатки, мамлакатда 90 йилларда зилзила бўйича ҳудудли хариталаш ишлари олиб борилган. Ўша ҳудудларда эҳтимолий зилзила 9-10 баллик бўлиши мумкинлиги белгиланган. Зилзила ҳудудлари шарқий Анадўли ёриғида жойлашган. Бу ёриқнинг узунлиги 700—1000 километрга етади. Масалан, 1939 йилда Туркияда содир бўлган “Эрзинжон” зилзиласи ўша ёриқ чизиғида содир бўлган. Ундан кейин, Кавказда 1988 йилда “Спитак” зилзиласи юз берган ва оқибатда 25 минг нафар одам оламдан ўтган. У зилзила ҳам ўша ёриқ чизиғида жойлашган.
Туркияда юз берган охирги зилзила ҳам Анадўли ёриғининг жанубида, Қаҳрамонвараш, Газиантеп шаҳарлари атрофида содир бўлди. Ёриқ узунлашади ҳам, чуқурлашади ҳам, ёнига ҳам кенгаяди. Бу тектоник плиталарнинг ҳаракатидир.
Туркиянинг жанубидаги Сурия томонда араб плитаси бор. Ўша плита ва Анадўли плитаси ўртасидаги босимдан Анадўли плитаси ғарб томонга қочяпти. Буёқдан у сиқиб боряпти. Шунинг натижасида анчагина ёриқлар пайдо бўляпти. Ер қаъридаги ёриқларнинг узилиши ва силжиши қайишқоқ тўлқинларга олиб келади ва бу зилзила тарзида намоён бўлади.
“Японияда дунёдаги зилзилаларнинг 20 фоизи содир бўлган”
Ўтган йили Япониядаги университетлар ҳамда сейсмологик тадқиқотлар олиб борадиган институтларда бўлдик ва у ердаги мутахассислар билан мулоқот қилдик. Очиғини айтганда, Япония сейсмик нуқтаи назардан Туркиядан ҳам оғир аҳволда. Чунки у ерда регионал ёриқлар кўп ва тўртта плитанинг ҳаракати мавжуд.
Бутун Японияда бўлган зилзилалар дунёдаги зилзилаларнинг 20 фоизини ташкил қилади. У ерда кўрсаткич шу даражада юқори. Охирги, 2011 йилдаги Синдай провинциясидаги Фукусима зилзиласи 9 баллдан ошиқ магнитудада бўлган. Японлар зилзилаларга мослашгани учун у ерда биноларни мустаҳкам қуришга эътибор кучли, одамларни зилзилалар ва сунамиларга ёшлигидан, мактабдан тайёрлашади.
Японияда бинолар остига эластик фундаментлар қилинади. Бунинг натижасида зилзила қисман бўлса-да сўнади. Бино платформада тураверади, остки қисми эса қимирлайверади.
Яна бир нарсани айтиш керакки, Японияда қурилаётган биноларда 800—1000 маркали бетонлар ишлатилади. Ўша бетон бино қуришдан олдин синаб кўрилади. Синов даврида бетон зилзиладан каттароқ кучланишга бардошли бўлиши талаб этилади. Улар фойдаланаётган арматураларни кўриб, қотиб қолдик. Японияда ҳақиқатан технология жуда кучли ривожланган.
Изоҳ (0)