Tarixiy manbalarga ko‘ra, 1883—1972-yillarda Andijon atrofida 650 dan ortiq zilzila sodir bo‘lgan. Ularning eng dahshatli va halokatlisi 1902-yil 16 (3)-dekabrida yuz bergan. O‘shanda shaharning ko‘rinishi go‘yo bombardimon qilingandek qo‘rqinchli ahvolga kelgan.
Oradan 120 yildan ko‘proq vaqt o‘tgan bo‘lsa-da, Andijon zilzilasi XX asrning eng halokatli zilzilasi sifatida mutaxassislar tomonidan hali-hamon chuqur o‘rganib kelinmoqda.
“Daryo” sana munosabati bilan ushbu voqeani yana bir bor esga oldi.
1902-yil 16 (3)-dekabr, seshanba. Ertalabki soat to‘qqiz. Kimdir ishga, yana kimdir o‘qishga shoshilgan. Do‘konlar ochilib, savdo-sotiq qizigan vaqt. Birdan yer ostidan qattiq shovqin-suron eshitildi, yo‘lovchilar oyog‘i ostidagi yer silkinib, trotuarda borayotganlarni yiqitib yubordi. Uylar va devorlar xuddi qulab tushayotgandek tebranib, tevarak-atrofga g‘ishtlar sochildi, binolarning tomlari qulab tushdi.
Yarim soatdan so‘ng yangi, yanada kuchliroq silkinish yuz berdi va gullab-yashnagan, boy Andijon ko‘z ochib yumguncha vayronaga aylandi. Barcha ma’muriy binolar, turar joy binolari, do‘konlar, sanoat muassasalari vayron bo‘ldi.
1977-yilda chop etilgan “SSSR hududidagi kuchli zilzilalarning yangi katalogi” ma’lumotlariga ko‘ra, jumladan, instrumental yozuvlar (seysmogrammalar) yordamida olingan natijalar asosida, zilzila quyidagi parametrlarga ega bo‘lgan: 1902-yil 16-dekabr, soat 5:07; 40,8° shimoliy kenglik, 72,3° sharqiy uzunlik; zilzila o‘chog‘i (gipotsentr) chuqurligi — 9 km; magnitudasi — 6,4; maksimal shiddati — 9 ball.
O‘sha davrda chop etilgan “Niva” jurnalining 1903-yildagi sonida Andijon zilzilasi quyidagicha esga olinadi:
“Andijon binolarining ko‘rinishi qo‘rqinchli. Axlat uyumlari, buzilgan xarobalar, qayrilgan va yirtilgan tomlar bilan yopilgan joylarni tanib bo‘lmaydi. Rus-xitoy banki, g‘aznasi, harbiy majlisi, lazaretning ko‘rkam binolari temiryo‘l stansiyasining vokzali halokatga uchradi; yo‘l butunlay buzib tashlandi, faqat 21-dekabrdagina bir amallab tuzatildi...
Andijon qal’asi, 1875—76-yillarda Chernyayev va Skobelev qo‘qonliklar bilan jang qilgan devorlarda go‘yo hozirgina bombardimon qilingandek ko‘rinadi. Uning janubiy tomonidagi o‘pirilishlar, shubhasiz, mina portlashini eslatadi”.
Yana bir “Turkiston general-gubernatorlari” turkumidagi “Ivanov” hujjatli hikoyasida ham Andijon zilzilasi oqibatlari achinarli ekanligi tasvirlangan.
“Gullari, mevalari, uzumlari, paxtalari, chiroyli manzaralari va ajoyib mo‘tadil iqlimi” bilan mashhur bo‘lgan Markaziy Osiyo Lombardiyasi deb atalgan shahar bamisoli uzoq vaqt bombardimon qilingandek xarobazorda yotardi.
Yilning bu faslida havo juda yomon — yomg‘irli, sovuq va shamolli edi, bu esa boshpanasiz qolgan bechora andijonliklar uchun qo‘shimcha azob-uqubatlar qo‘shardi. Ammo omon qolganlar uchun eng muhimi ularning tirikligida edi. Olti bolaning onasi bo‘lgan bir ayol bolalari bilan qulab tushgan uydan yugurib chiqqanida na sovuqni, na rutubatni, na balchiqni sezgan, ularni bag‘riga bosib turib: “Hammasi barbod bo‘lsin! Mayli!” deya qichqirardi.
Qayd etish lozim, aholi zich joylashgan hududni qamrab olgan zilzila natijasida halok bo‘lganlar va jarohatlanganlar soni haqida turli ma’lumotlar berilgan.
Misol uchun, 1902-yil 7-dekabrdagi rasmiy ma’lumotlarga ko‘ra, zilzila oqibatida Andijonda 1600, Yorboshi volostida 600, Oltinko‘lda 650, Xakanda 700, Mang‘izda 20, Qo‘qon qishlog‘ida 800, Asakada 218, jami 4570 nafar kishi halok bo‘lgan. Shuningdek, 30 112 ta uy, shu jumladan, 130 ta rus imoratlari vayron bo‘lgan. Bundan tashqari, Marg‘ilon uyezdida 229 kishi halok bo‘lib, 3000 ta uy vayronaga aylangani bayon qilingan.
Rasmiy “Turkiston vedomosti”da chop etilgan Andijondagi muxbirlardan birining xabarida esa halok bo‘lganlar soni 7000 nafargacha, jarohatlanganlar soni esa 18000 nafargacha yetgani ko‘rsatilgan.
Eng batafsil ma’lumotlar S.A. Melik-Sarkisyanning risolasida keltirilgan bo‘lib, ularning bir qismi jadvalda aks ettirilgan.
Moskva davlat universitetining Yershunoslik muzeyida Dmitriy Nikolayevich Anuchin tomonidan to‘plangan fotokolleksiyadan Andijon halokatidan keyingi zilzila oqibatlarining birlamchi fotohujjatlar mavjud. Shahar manzaralari aks etgan turar joy, diniy, harbiy, transport va boshqa maqsadlar uchun mo‘ljallangan, konstruksiyalarning o‘zgarishi va buzilishi batafsil aks etgan fotosuratlar to‘plami “Andijon 1902-yilgi zilziladan keyin” deb nomlanadi.
Umidjon Mamarasulov,
Xalqaro Nordik universiteti
1-bosqich magistranti
Izoh (0)