Oq uydagi ikkinchi prezidentlik muddatida Donald Tramp o'zining kumiri sifatida 19-asr oxirida yashagan Amerika prezidenti Uilyam MakKinlini tanladi.
MakKinli lavozimda o‘tirganida o‘ldirilgan to‘rt nafar AQSH prezidentidan biri. Tramp uni “yetarlicha qadrlanmagan” Amerika yetakchisi deb atadi.
Xo‘sh, Uilyam MakKinli aslida kim bo‘lgan va prezident sifatida qanday siyosat yuritgan? Nima sababdan Tramp uni o‘ziga kumir sifatida ko‘rmoqda? Quyida ana shu savollarga javob berishga harakat qilingan.
Uilyam MakKinli
AQSHning 25-prezidenti, 1897—1901-yillarda mamlakatni boshqargan. Ikkinchi muddatga saylanganidan ko'p o'tmay, u anarxist Leon Cholgosh tomonidan otib o'ldirilgan.
MakKinli "Amerikaning buyuk prezidentlari" guruhiga kiritilmagan. Tarixchilar o'tkazgan so'rovlarda u odatda 40 dan ortiq prezidentlar orasida 20-o'rinni ham egallamagan. Uning hukmronlik davri uzoq vaqt "o'rtacha" deb hisoblangan. Shunday bo‘lsa-da, oxirgi 10 yil ichida AQSHda 25-prezident Uilyam MakKinli haqida bir qancha kitoblar nashr etilgan.
Amerika Qo'shma Shtatlarining 25-prezidentini "o'rtamiyona" deb atash noto‘g‘ri bo‘ladi. Shunchaki u o‘zidan keyin prezident bo‘lgan Teodor Ruzveltni soyasida qolib ketgan deyish mumkin.
MakKinli fuqarolar urushidan omon qolgan besh nafar amerikalik liderning oxirgisi edi. U Qo'shma Shtatlarni rasman oltin standartga o‘tkazgan va Panama orqali yuk tashish kanalini qurish g'oyasini qo'llab-quvvatlagan. Ammo Tramp uni birinchi navbatda proteksionizm va imperializm uchun maqtayapti.
MakKinli qanday tariflarni joriy qilgan?
MakKinli prezident etib saylanishidan oldin kongressmen bo'lib, import qilinadigan tovarlarga yuqori tariflar uchun shunchalik qattiq kurashganki, 1890-yilda qabul qilingan qonun uning nomi bilan ataladigan bo‘ldi. Bu qonun import soliqlarini 38 foizdan 49,5 foizgacha oshirdi.
Tanqidchilar bu faqat yirik korxonalarga foyda keltirgani, boshqalar uchun esa narxlarning oshishiga sabab bo‘lganini aytishadi. Norozilik kuchayib borib, respublikachilar Kongressdagi ko‘pchilik o‘rinni demokratlarga boy berishadi, ikki yildan so‘ng esa prezidentlikka ham demokratlar vakili o‘tiradi.
Biroq, bu MakKinlining karyerasiga umuman zarar keltirmadi. 1891-yilda u o'zi tug‘ilib o‘sgan Ogayo shtati gubernatori bo‘ldi. 1897-yilda esa AQSh prezidentligiga saylandi. U demokratlar ilgari pasaytirgan import bojlarini yana oshirdi, lekin prezidentligining oxirlarida (ichki bozor to‘yinganligi sababli) mamlakatlar o‘rtasida tariflarni o‘zaro pasaytirish tarafdori bo‘la boshladi.
1901-yilda o'limidan oldingi so'nggi nutqida MakKinli "biz qayerda imkon bo'lsa, o‘sha yerda sotishimiz kerak va ishlab chiqarishimizni oshiradigan barcha narsalarni sotib olishimiz zarur" deb e'lon qildi. Va u "savdo urushlari foydasiz" ekanligini qo'shimcha qildi.
Lekin muhimi, MakKinli tariflardan hafsalasi pir bo'lganida emas, balki ular o'z davrida iqtisodiyotga unchalik katta ta'sir ko'rsatmaganida. Amerikaning import tariflari 19-asr davomida yuqori bo'lgan. 1890-yillar davomida, ular respublikachilar tomonidan ko'tarilgan va demokratlar tomonidan tushirilganda, tariflar o'zgarib turgan.
Ular YIMning 1 foizini tashkil etib, davlat xarajatlarini moliyalashtirishga yordam berdi, ammo AQSh farovonligining asosi bo'lmadi. Temir yo'llar va portlarning keng ko'lamli qurilishi, shuningdek, ommaviy immigratsiya iqtisodiyotga ancha katta turtki berdi.
MakKinli qanday qilib hududlarni bosib oldi?
"Nyu-York Tayms"ning yozishicha, MakKinli davrida Qo'shma Shtatlar "katta hududlarni egallab olgan". U AQSH hududini kengaytirgan oxirgi prezident bo'lgan.
Gap 110 kun davom etgan Ispaniya-Amerika urushidan keyin AQSh mustamlakasiga aylangan Filippin, Guam va Puerto-Riko haqida bormoqda. Tinchlik shartnomasi shartlariga ko'ra, Ispaniya ham Kuba ustidan nazoratdan voz kechdi. Bundan tashqari, Qo'shma Shtatlar Ispaniya bilan mojarodan o'sha paytgacha rasman mustaqil bo'lib kelgan Gavayini qo'shib olish uchun bahona sifatida foydalangan. Anneksiya tarafdorlari Gavayi Amerika iqtisodiyoti uchun hayotiy ahamiyatga ega ekanligini va agar Qo'shma Shtatlar bu ishni qilmaganida, boshqa davlatlar uni o‘z tarkibiga qo‘shib olishini ta'kidlaydilar.
MakKinli memoriali veb-saytida aytilishicha, "bu yerlarning anneksiya qilinishi bilan Qo'shma Shtatlar jahon darajasidagi katta davlatga aylandi". Kelajakdagi Davlat kotibi va Panama kanali zonasini Qo'shma Shtatlarga o'tkazish bo'yicha kelishuv tashkilotchisi Jon Hey Ispaniya bilan mojaroni "ajoyib kichik urush" deb atadi. Shu bilan birga, Qo'shma Shtatlar unda 2 ming askarini va Filippin bilan keyingi urushda esa 4 mingga yaqin askarini yo'qotdi.
Filippin 40 yildan kamroq vaqt davomida AQSh nazorati ostida qoldi: Yaponiya 1941-yilda orolni bosib oldi. 1946-yilda esa Filippin mustaqillikka erishdi. Amerikaliklar Kubani 1959-yilgacha, Fidel Kastro Amerika tomonidan qo‘llab-quvvatlangan diktator Fulxensio Batistani ag‘darguniga qadar nazorat qilishdi. Gavayi, Puerto-Riko va Guam ustidan nazorat hozirgacha ham AQSHda saqlanib qolgan.
MakKinli va Tramp siyosatidagi o‘xshashliklar
Tramp MakKinlining proteksionizmi va imperializmiga urg'u beradi, chunki ular o'zining siyosiy maqsadlariga mos keladi. U Meksika va Kanadadan import qilinadigan tovarlar uchun 25 foiz, Xitoy tovarlari uchun 60 foiz va qolgan barcha narsalar uchun 20 foiz miqdorida yig'imlarni va'da qilib, tariflarni iqtisodiy kun tartibining markaziy qismiga aylantirdi.
"Agar siz o‘z vataningizdagi soliqlardan qochmoqchi bo'lsangiz, Amerikaga kelib, zavodlar quring", dedi Tramp.
Shu bilan birga, jurnalistlar va ekspertlar bojlarni AQShga o'z tovarlarini sotadigan davlatlar emas, balki o'z xarajatlarini amerikalik iste'molchilarga o'tkazishi mumkin bo'lgan Amerika import kompaniyalari to'lashi haqida ogohlantirmoqda.
Trampning kun tartibidagi yana bir muhim masala uning AQShni “o‘sib borayotgan davlat” maqomiga qaytarish haqidagi va’dasidir. Uning ta'kidlashicha, amerikaliklar Grenlandiya va Panama kanalini nazorat qilishlari kerak. Tramp bunga erishish uchun kuch ishlatishni istisno qilmayapti. Garchi Daniya va Panama Qo'shma Shtatlarning harbiy va savdo hamkorlari hisoblansa ham.
Tramp bu tahdidlarga amal qilishga tayyormi yoki yo‘qligini aytish qiyin, biroq har qanday holatda ham “uning Amerikani davolashga qaratilgan retsepti mamlakatning jismoniy mavjudligini kengaytirishni o‘z ichiga oladi”, deb yozadi The New York Times Oq uy muxbiri Devid Sanger.
"Tabiiyki, buni amalga oshira olgan prezident qahramonga aylanadi", deya qo‘shimcha qildi u.
Tramp o‘zini MakKinli bilan solishtirib, Amerikaning “oltin davri”ni qaytarishga vaʼda bermoqda. Ba'zilar ikkalasi o'rtasida boshqa o'xshashliklar ham borligini ta’kidlaydilar.
Trampning yonida uni ikkinchi muddatga saylanishiga yordam bergan Ilon Mask bor. MakKinlida esa Ogayo shtatining boy tadbirkori Mark Hanna bor edi. U MakKinlini bankrotlikdan qutqarib, saylov kampaniyalari uchun mablag' to'plashga yordam bergan.
Mark Hannaning mashhur iborasi shunday edi: “Siyosatda ikki narsa muhim. Birinchisi - pul. Ikkinchisi nima ekanligini eslay olmayman".
Izoh (0)