Афғонистонда Амударёдан катта ҳажмда сув олиб, қишлоқ хўжалиги ерларига йўналтирувчи Қўштепа канали қурилмоқда. Таҳлилчилар лойиҳа якунланса, Марказий Осиёда сув учун кураш бошланиши мумкинлигини тахмин қилган. Ўзбекистон президентининг Афғонистон бўйича махсус вакили Исматилла Эргашев журналистлар билан суҳбатда масаланинг айрим жиҳатларини тушунтирди.
Бугун, 25 октябрь куни Тошкент шаҳрида “Халқаро ҳамкорлик ташаббуслари ҳафталиги” якунига доир мулоқот бўлиб ўтди. Тадбир сўнгида Исматилла Эргашев журналистлар билан суҳбатлашди. Хусусан, дипломат “Дарё” мухбирининг “Қўштепа канали қурилиши ҳисобига Амударё суви тақсимоти бўйича келишувга эришилдими”, деган саволига жавоб қайтарди.
Биз Афғонистон билан Қўштепа каналини қуриш бўйича қўшма комиссия тузганмиз. Унга ҳар икки давлат сув хўжалиги вазирлари ҳамраислик қиляпти. Ҳозиргача масала юзасидан иккита мажлис бўлиб ўтди. Биринчиси, Қобулда, иккинчиси Мозори Шарифда ташкил этилди. Учинчисини яқин келажакда Тошкент шаҳрида ўтказиш режалаштирилган. Амударё сувидан фойдаланишга бошқа из ва қўшни мамлакатлар каби Афғонистон ҳам ҳақли. Фақат Амударёдан олинадиган сув ҳажми ва мамлакатлар манфаатларини назарда тутиш муҳим. Шуни инобатга олиш керакки, Амударёда сув сатҳи ҳар йили турли ҳажмда шаклланади. Дарё бир йили тўлиб оқса, бошқа йили камроқ сув беради. Шунга қараб ундан фойдаланадиган мамлакатлар квотани, яъни сув миқдорига қараб ўз улушини ё камайтириши, ёки баробарлаштириши керак бўлади. Масала шунда, деди дипломат.
Исматилла Эргашев суҳбат давомида ўзаро музокаралар чоғида Афғонистон муваққат ҳукумати бош вазирининг муовини Мулла Абдулғани Бародар ваъдаларини эсга олди.
Мулла Абдулғани Бародар “Биз ҳеч қачон Ўзбекистон халқининг сув бўйича манфаатларига путур етказмаймиз. Қурилаётган Қўштепа канали икки мамлакат ўртасида адоватга айланмайди. Балки буни дўстлик ва яхши қўшничилик рамзига айлантирамиз. Қўштепа каналини қуриш ва Амударё манбаларидан фойдаланишда Ўзбекистонни ўзимизга энг яқин ҳамкоримиз деб биламиз ва бунга содиқ қоламиз”, деди. Бу масалани кўпчилик бўрттириб кўрсатишга, келажакда оғир мунозаралар ва вазиятнинг кескинлашувига олиб келади, деган фикрларни тарқатмоқда. Ишончим комилки, биз яқин қўшнимиз, биродарларимиз билан масаланинг ечимини топамиз”, деди президентнинг Афғонистон бўйича махсус вакили.
“Толибон”нинг йирик лойиҳаси ва хавфлар
Қўштепа узунлиги 285 километр, эни 100 метр, чуқурлиги 8,5 метрли йирик канал бўлади. Ундаги сув Амударё ўзанидаги Балх вилоятидан Жузжон орқали оқиб, Фарёбгача боради. Канал уч босқичда қуриб битказилиши айтилган. Сўнги хабарларга кўра, айни пайтгача лойиҳанинг 177 километрни ташкил этувчи иккинчи босқичи 58 фоизга бажарилган. Канал қурилиши беш йил ичида якунига етказилиши кутилмоқда. Қурилиш ишларига 5 500 киши ва 3300 та техника жалб этилган.
Амударё оқимининг асосий қисми Тожикистон ва Афғонистон ҳудудларида ҳосил бўлади. Дарё қуйи оқимдаги Ўзбекистон ва Туркманистонни ҳам сув билан таъминлайди.
2023 йилда Амударёдан Туркманистон (20 куб км), Ўзбекистон (18,3 куб км) ва Тожикистон (9,4 куб км) жами 47,6 куб км сув олган. Афғонистон эса ҳар йили дарёнинг 6 фоиз сувидан фойдаланаётганини маълум қилган.
Амударё суви ёғинлар ва музликлар эриши натижасида шаклланади. Кам ёғинли йилларда сув ҳажми 34 куб кмгача қисқаради.
“Толибон” қурилаётган Қўштепа канали орқали Амударёдан йилига 10 куб км сув олмоқчи. Бу ҳажм дарё сувининг қарийб 20 фоизига тенг.
Агар Амударё ўзанида Қўштепа канали ишга тушса, Ўзбекистонга келадиган сув ҳажми 15 фоиз атрофида камайиши мумкин. Оқибатда мамлакат сув таъминотида узилишлар вужудга келади. Хоразм, Бухоро, Сурхондарё, Навоий вилоятлари ҳамда Қорақалпоғистонда қурғоқчилик хавфи ортади. Шу билан бирга, канал Туркманистон учун ҳам жиддий муаммолар яратади.
The Economist прогнозига кўра, агар канал қуриб битказилса, минтақавий можаронинг кучайишига олиб келиши мумкин.
“Иқлим ўзгариши Ўзбекистонни 15 фоиз сув йўқотишига сабаб бўлмоқда, агар канал қурилиши ортидан яна 10 фоиз йўқоца, Ўзбекистон 25 фоиз сув йўқотиши мумкин”, дейилади яна бир прогнозда.
Ўзбекистон президенти Шавкат Мирзиёев “Толибон” томонидан Қўштепа канали қурилиши Марказий Осиёдаги сув режими ва мувозанатини ўзгартиришини айтганди. “Толибон” эса Ўзбекистон Қўштепа каналидан зарар кўрмаслигига ваъда берган.
Изоҳ (0)