Марказий Осиё жаҳон сиёсати ва иқтисодиёти учун катта стратегик аҳамиятга эга. Бироқ минтақа барқарорлиги ва ривожланишига путур етказиши мумкин бўлган қатор жиддий таҳдидларга ҳам дуч келинмоқда. Ушбу мақолада Марказий Осиё мамлакатлари учун асосий таҳдидларни кўриб чиқиб, Қозоғистон ва Қирғизистон экспертларининг жорий вазият ва ушбу муаммоларни ҳал қилиш йўллари ҳақидаги қарашларини таҳлил қиламиз.
Қозоғистон
Таисия Мармонтова, қозоғистонлик сиёсатшунос
Марказий Осиё дунёнинг асосий минтақаларидан деярли фарқ қилмайди. Шу сабабдан классик ва янги таҳдидлар бизга ҳам таллуқли. Классик таҳдидларга ҳарбий хавфсизлик киради. Аммо, умуман олганда, муайян бир ҳарбий можаро таҳдиди йўқ. Терроризм, экстремизм, наркотрафик билан боғлиқ таҳдидлар ҳам мавжуд, аммо улар ҳуқуқни муҳофаза қилиш органлари фаолияти доирасида, қолаверса, халқаро ташкилотлар, масалан Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти ва Коллектив Хавфсизлик Шартномаси Ташкилоти фаолият доирасида муваффақиятли ҳал қилинмоқда.
Янги хавфсизлик таҳдидларига келсак, бу ерда вазият анча мураккаб. Биз учун экологик таҳдидлар жиддий, яъни ичимлик сувининг етишмаслиги. Марказий Осиё ичимлик суви танқислигини бошдан кечириб келган ва бундан кейин ҳам дуч келадиган саккизта минтақадан биридир. Бу Осиё тараққиёт банкининг прогнози. Ичимлик суви заҳирамизнинг асосий қисми стрессда. Шунга кўра, биз бу борада ишлашимиз керак.
Яна бир муҳим жиҳат — озиқ-овқат хавфсизлиги масаласи. Бизда бевосита очарчилик таҳдиди бўлмаса-да, экологик бузилиш ва иқтисодий хавфсизлик билан боғлиқ муаммолар бор – озиқ-овқат сифати ва ўзимизда ишлаб чиқариладиган маҳсулотларнинг етарли бўлиши. Биз импортга анча қараммиз. Айтиш жоизки, бу ерда Марказий Осиё мамлакатларида вазият бир-биридан фарқ қилади. Умуман олганда, очарчилик таҳдиди ҳақида гапирадиган бўлсак, бу масала Тожикистон ва Қирғизистонга таъсир қилиши мумкин. Чунки бу ушбу республикалардаги қашшоқликнинг юқори даражаси билан боғлиқ. Ўзбекистон ва Қозоғистондаги аҳвол яхши.
XXI аср таҳдидлари қаршисида минтақа қандай қилиб ўзини ҳимоя қила олади?
100 фоиз ҳеч қандай. Аммо, умуман олганда, хавфларни камайтириш, ташқи ва ички босимга қарши туришнинг энг яхши қуроли бу ҳамкорлик, ахборот ва ўзаро таъсир, деб айтишимиз мумкин.
Яъни, шунга кўра, бу халқаро тузилмаларда фаол иш олиб бориш, дипломатияни ривожлантириш ва катта муаммоларни биргаликда ҳал қилиш имконини берадиган ҳамкорлик воситалари ва йўлларини топишдир. Чунки таваккал қилиб ёлғиз курашиш жуда қийин.
Йирик давлатлар босимини четлаб ўтиш имконсиз. Марказий Осиё давлатлари ўрта куч деб аталади, шунинг учун Россия, Хитой, АҚШ ва Европа Иттифоқи каби супер ўйинчиларнинг босимига бевосита қаршилик кўрсатиш бефойда. Чунки улар қувват параметрлари, иқтисодий кучи бўйича биздан ўзиб кетмоқда. Аммо ҳозир Қозоғистон кўп векторли ташқи сиёсат йўлида, бу таҳдидларга берилмаслик, шантаждан қочиш ва ўз манфаатларини ҳимоя қилишни ўз ичига олади. Яъни, тенг масофа сақлаш, манёвр, мослашувчан музокара стратегияларидан фойдаланиш ва биринчи навбатда, ўзаро таъсир ўтказиш.
Қирғизистон
Григорий Михайлов
“Logistan” Telegram канали бош муҳаррири, Марказий Осиё бўйича эксперт
Марказий Осиёга таҳдидлар рўйхати анча узун. Биз табиий офатлар ва иқлимий ҳодисалар билан боғлиқ таҳдидларни алоҳида кўрсатишимиз мумкин: сел, чўлланиш ва бошқалар.
Шунингдек, инсон фаолияти билан боғлиқ таҳдидларни, масалан, стратегик муҳим инфратузилма объектларининг юқори даражада эскиришини таъкидлаш керак. Буни ҳозир Қирғизистонда кузатиш мумкин, Қозоғистонда энергетика билан боғлиқ муаммолар мавжуд.
Шунингдек, минтақа давлатлари ўртасида юзага келиши мумкин бўлган қуролли тўқнашувлар билан боғлиқ таҳдидларга ҳам эътибор қаратиш лозим. Бу, масалан, Тожикистон ва Қирғизистон ўртасидаги ҳал этилмаган чегара муаммоси.
Бундан ташқари, аҳоли сони ўсишини кўрсатиш мумкин. Шу билан бирга, ер, сув ва давлат томонидан қўллаб-қувватлаш етарли эмас.
Шунингдек, экстремистик кайфиятнинг кучайиши, қуролли тўқнашувларга олиб келиши мумкин бўлган сиёсий инқирозлар эҳтимоли бор — рўйхат жуда узун.
Минтақанинг ўзига қандай ёрдам кўрсатиш масаласига келсак, бу ерда 20 йил олдин амалга оширилиши керак бўлган кенг кўламли чора-тадбирлар мавжуд — энергия ёки сув танқислиги муаммосини олдини олишдан тортиб, аллақачон юзага келган муаммоларни ҳал қилиш учун катта миқдордаги маблағ, куч ва ресурсларни сарфлашгача.
Минтақа учун энг долзарб муаммоларни ҳал қилиш учун ўнлаб миллиард доллар сармоя, муҳим сиёсий ирода ва давлатлар ўртасидаги мувофиқлаштириш зарур. Бундан ташқари, унчалик оммалашмаган чоралар ҳам мавжуд бўлиб, аҳолининг бир қисми уларга қарши. Бу анча мураккаб масала.
Кўп сонли муаммоларни келтириб чиқарадиган ва мураккаб ечимга эга бўлган мавзуга мисол қилиб Қирғизистон ва Тожикистон ўртасидаги ҳал этилмаган чегара муаммосини келтириш мумкин.
Буни муроса йўли билан ҳал қилишга бўлган ҳар қандай уриниш муқаррар равишда сиёсий вазиятнинг кескинлашишига ва маълум бир давлат ҳокимиятининг обрўсига путур етказади. Бу масаланинг ҳал этилмагани чегарада қуролли тўқнашувлар хавфини кескин оширади.
Жумагулов Бактибек,
Евросиё стратегик тадқиқотлар маркази директори, сиёсатшунос
Ички омиллар хавфсизликка асосий таҳдиддир, муҳим савол: улар қаердан келиб чиқади? Одатда улар бир эмас, бир нечта омиллар билан боғлиқ. Ҳокимият учун тартибсиз кураш, жамиятдаги сиёсий тафовутлар, экстремистик диний кучларнинг тажовузкорлиги, минтақавий низолар, этник қарама-қаршиликлар ва ҳоказолар — буларнинг барчаси сабаб бўлиши мумкин.
Бундан ташқари, таҳдидлар орасида ташқи таҳдидларни ажратиб кўрсатиш керак: халқаро терроризм, радикал мафкура, табиий ресурслар ва ҳудуд учун ҳарбий қарама-қаршилик.
Ички муаммолар энг катта хавф туғдирар экан, Марказий Осиёда хавфсизлик ва барқарорликни сақлашнинг асосий йўли уларни бартараф этиш бўлиши керак. Ҳатто ташқи хавф-хатарларга қарши тўсиқ ҳам биринчи навбатда мамлакатлар ичида қурилиши керак. Дарҳақиқат, Марказий Осиё давлатлари буни тобора англаб етмоқда, ислоҳотлар ҳам шунга қаратилган бўлиши керак.
Иқтисодиётни ривожлантириш, қашшоқликка барҳам бериш, коррупцияга қарши курашиш, ижтимоий адолат, аҳоли турмуш даражасини ошириш ҳамда миллий тараққиёт ва ижтимоий барқарорликни таъминлаш ислоҳотларнинг асосий элементлари бўлиши керак. Албатта, бу узоқ ва оғриқли жараён бўлиб, муваффақиятга бир кунда эришиб бўлмайди.
Евросиёда барқарорлик ва хавфсизликни сақлашнинг асосий механизмларидан бири Шанхай ҳамкорлик ташкилоти (ШҲТ) ҳисобланади. Шанхай ҳамкорлик ташкилоти ўз фаолияти давомида жаҳон миқёсида муҳим сиёсий салмоқ ва нуфуз орттирди. 2021 йилда АҚШнинг Афғонистонни тарк этиши ва бу давлатда янги сиёсий раҳбарият ҳокимиятга келиши муносабати билан воқеалар ривожининг ўта пессимистик сценарийлари пайдо бўлмоқда.
Терроризм, наркотик моддалар контрабандаси, ноқонуний миграция ва гуманитар фалокат кўринишидаги минтақавий таҳдидларнинг кучайиши эҳтимоли юқори. Шанхай ҳамкорлик ташкилоти Евросиё хавфсизлик архитектурасининг муҳим элементи бўлиб, бу таҳдидларга қарши туриш учун яхши салоҳиятга эга.
Ташкилотнинг 2021 йил сентябрда Душанбе шаҳрида бўлиб ўтган юбилей саммитида умумий позиция ишлаб чиқилди. ШҲТга аъзо барча давлатлар афғон муаммосини сиёсий ва дипломатик йўллар билан ҳал этиш тарафдори бўлиб, инклюзив ҳукумат тузиш зарурлигини таъкидлади. Эрон тўлақонли иштирокчи сифатида минтақавий муаммоларни ҳал қилишда ташкилот учун қўшимча устунликка айланди. Афғонистон ривожига сезиларли таъсир кўрсатувчи Эрон омили Афғонистоннинг янги ҳокимиятлари билан муносабатларни йўлга қўйишнинг асосий омилларидан бирига айланиши мумкин.
Шундай қилиб, ШҲТ хавфсизлик соҳасида муҳим интеграция салоҳиятига эга, ташкилот Афғонистон муаммосида ўзининг ижобий ролини ўйнаши керак.
Замонавий шароитда Марказий Осиёда ҳамкорликни мустаҳкамлаш ниҳоятда зарур. Шундай қилиб, минтақадаги барча давлатлар учун энг долзарб масала ички сиёсий барқарорлик ва хавфсизликдир.
Гиёҳванд моддалар савдоси ва Афғонистондан келиб чиқиши мумкин бўлган таҳдидлар Марказий Осиёнинг барча мамлакатлари учун долзарбдир.
Дунё манзарасининг ўзгариши, Россия ва Украина ўртасидаги зиддият, Россия Федерациясига қарши санкциялар ва ташқи ўйинчиларнинг кучайиши шароитида Марказий Осиё минтақаси мамлакатлари озиқ-овқат ва энергетика хавфсизлиги бўйича ортиб бораётган хавф-хатарларга дуч келмоқда. Бу вазифалар жорий йилда ҳам долзарбдир.
Фақат қўшма мудофаа тадбирлари, машғулотлар, шунингдек, КХШТ каби ташкилотлар доирасидаги ҳаракатлар Марказий Осиё давлатларини турли таҳдидлардан ҳимоя қила олади.
Бу турли платформалар — КХШТ, ШҲТ, Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги, Евросиё иқтисодий иттифоқи ва бошқа бир қатор платформалар доирасида интеграция ва кўп томонлама ҳамкорликни тақозо этади.
Азамат Хайдаралиев
Изоҳ (0)