• Profilga Kirish
  • 1751972643_633.png 1751972643_245.png 1751959824_218.svg 1751959824_520.svg

  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
Ўзбекча
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
    • USD12653.48
    • RUB159.75
    • EUR14871.64
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Toshkentda
      +40°C
      • Andijon
      • Qarshi
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Farg‘ona
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Termiz
      • Namangan
      • Toshkent
      • Navoiy
      • Toshkent vil
      • Nukus
      • Urganch
    • Daryo
      • Internet-nashr
      • Tahririyat haqida
      • Aloqa ma'lumotlari
      • Foydalanish shartlari
      • Maxfiylik siyosati
      • Yangiliklar arxivi
    • Reklama
    • Ijtimoiy tarmoqlar
      • Instagram | Rasmiy
      • Instagram | Lifestyle
      • Instagram | Sport
      • Facebook | Rasmiy
      • OK | Rasmiy
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Rus tilida
      • YouTube | Daryo Global
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • O‘zbekiston
      • Boshqalar
      • Navoiy
      • Toshkent viloyati
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Qashqadaryo
      • Surxondaryo
      • Xorazm
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Namangan
      • Farg‘ona
      • Andijon
      • Qoraqalpog‘iston
      • Toshkent sh.
      • Mehridaryo
      • Ob-havo
    • Markaziy Osiyo
      • O‘zbekiston (Mahalliy)
      • Afg'oniston
      • Qirg‘iziston
      • Qozog‘iston
      • Turkmaniston
      • Tojikiston
    • Dunyo
    • Pul
      • Biznes
      • Iqtisodiyot
      • Moliya
      • Kripto
    • Madaniyat
      • Kino
      • Kitob
      • Musiqa
      • Shou-biznes
    • Layfstayl
      • Ayollar sahifasi
        • Farzand
        • Go‘zallik
        • Karyera
        • Maslahatlar
        • Moda
        • Retseptlar
      • Texnologiyalar
        • Arxitektura
        • Gadjetlar
        • Ilm-fan
        • Koinot
        • Media
      • Avto
      • Qo‘ziqorin
      • Sayohat
      • Salomatlik
      • Ta’lim
        • Abituriyent
        • Ingliz tilini o’rganamiz
    • Sport
      • Futbol
      • UFC
      • Boks
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Ilm-fan

    Tilimizni bilamizmi: sumalak, halim, sayil, somsa – bu so‘zlarning asl maʼnosi nima?

    Yurtimizda Navro‘z. Maʼnosi “yangi kun” bo‘lgan ushbu bayram chindan-da yangilanish, yasharish ayyomi. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun Navro‘z va bahor bilan bog‘liq baʼzi so‘zlarning kelib chiqishi, maʼno-mazmuni haqida so‘z yuritadi.

    Sumalakmi, sermalak?

    Undirib yanchilgan bug‘­­­doy, un va yog‘ aralashmasidan tayyorlanadigan, vitaminlarga boy, xush­xo‘r holvaytarsimon bu taomning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq bir nechta rivoyatlar bor. Ana shu rivoyatlar taʼsirida baʼzan sumalak so‘zining kelib chiqishini si malak – o‘ttiz malak, sermalak – ko‘p malak kabi so‘zlarga bog‘lashadi. Lekin bu xato. Bundan o‘n besh yilar burun O‘zbekiston xalq shoiri Anvar Obidjondan bu so‘z turkiycha ekani, “Devonu lug‘otit turk”da suma so‘zi bug‘doy deb taʼriflangani, sumalak so‘mali, yaʼni bug‘doyli ovqat maʼnosini anglatishini eshitib, hayron qolgandim. Keyin manbalarni o‘rganib, bunga o‘zim ham amin bo‘ldim, olim va tadqiqotchilarning fikrlari ham ayni maʼlumotni tasdiqladi: sumalak sumaliq so‘zining o‘zgargan shakli.

    Sumalak
    Foto: “Daryo”

    Mahmud Koshg‘ariy suma so‘zini ivitilgan bug‘doy deb izohlaydi va sharbat uchun qilingan, undirilgan arpaga ham shu so‘z qo‘llanishini aytadi. Sumalakga ivitib undirilgan bug‘doy ishlatilishini hisobga olsak, sumalak aynan suma so‘zidan yasalgani oydinlashadi.

    Qadimgi turkiy tilda -liq qo‘shimchasi bilan boshqa taomlar nomi ham yasalgan. Yodingizda bo‘lsa, shashlik so‘zi sishliq – shishliq – shashlik shaklida o‘zgargani haqida ham aytgan edik.

    Sumalak forscha samanu, sumanak so‘zidan hosil bo‘lgan degan qarash ham bor.

    Halim yumshoqligi uchun “halim”mi?

    Halim – suvga bug‘doy yormasi va go‘sht solib, uzoq qaynatib pishiriladigan quyuq ovqat. Halim so‘zi kishiga qattiq botmaydigan, muloyim, yoqimli kabi maʼnolarga ega. Masalan, yumshoq muomalali kishini halim kishi deymiz. Biroq taomning nomi bu so‘zdan kelib chiqmagan. Uning shakldoshi bor – arabchadan o‘zlashgan, asliyatda yopishqoq, yelim­­shak degan maʼnoni anglatadi. Halim ham shunaqa tabiatga ega: ko‘p qaynaganidan hil-hil, yopishqoq bo‘lib qoladi. Taom nomi ana shu so‘zdan hosil bo‘lgan.

    Vaqt o‘tib, halimning nomi ko‘chma maʼno kasb etgan va yumshoq degan mazmunni anglata boshlagan:

    Vohid­larning qishlog‘ida boshqa yerlarda juda kam uchraydigan halim va shirin olma bor. (O. Yoqubov, “Tilla uzuk”).

    “Sayil” va “sayr”ning asli bir

    Sayil arabcha sayr, yaʼni piyoda yurish so‘zidan kelib chiqqan. O‘zbek tiliga tovush o‘zgarishi bilan o‘tgan va maʼnosi ham o‘zgargan. Bu so‘zning tovush o‘zgarishisiz, aynan o‘tgan shakli sayrning maʼnosi boshqa. U osuda yerlarda, xiyobon va ko‘chalarda aylanib yurish, tomosha qilish, orom olishni anglatadi. Sayr osuda joylarda kezishni anglatsa, sayilda gavjumlik mazmuni bor. U o‘zbekchada bahorda o‘tkaziladi­gan katta xalq sayr-tomoshalarini, sayr-tomosha maqsadida aylanib, ke­zib yurishni anglatadi.

    Foto: “Daryo”

    Odatda bayramlarda, jumladan, Navro‘zda katta xalq sayillari o‘tkaziladi. Lekin sayillar faqat bayramlarga bog‘liq emas. Masalan, qovun say­li qovunxo‘rlik va sayr-tomosha maqsadi­da ko‘p­­­chilik bo‘lib dalaga – qovun poliz­iga chiqishdir. Lolalar ochilganda tog‘ yoki qirlarga ko‘plashib chiqish lola sayli bo‘ladi.

    Doshqozon, toshqozon emas

    Doshqozon so‘zini eshitganda toshqozon shakli ham xayolga keladi. Masalan, Toshhovuz o‘g‘uzcha shevada Doshovuzga aylanadi. Lekin doshqozonning tarjimayi holi boshqacha, u toshqozonga aloqador emas. Toshqozon degan so‘zning o‘zi yo‘q, axir toshdan qozon qilinmaydi-ku.

    Foto: “Daryo”

    Dosh so‘zi forschadan o‘zlashgan bo‘lib, asliyatda katta o‘choq; xumdon maʼnosini anglatadi. Demak, doshqozon – katta o‘choqqa joy bo‘ladigan qozon. O‘zbekchada dosh so‘zining o‘zi ham qozon, doshqozon maʼnosida ishlatiladi. Lekin kam qo‘llanadi, asosan badiiy adabiyotda uchraydi.

    Doshqozon katta yig‘inlarda, to‘y va maʼrakalarda ko‘pchilikka ovqat pi­shi­riladigan katta qozondir. Sumalak va halim asosan doshqozonda pishiriladi.

    Qaldirg‘och bilan ko‘rshapalak qarindoshmi?

    Qaldirg‘och – qanoti ingichka va uzun, juda tez uchadi­gan, qora-ola qush. Uni bahor elchisi deya taʼriflashadi.

    Qaldirg‘och so‘zi “Devonu lug‘otit-turk”da qarg‘ilach shaklida berilgan bo‘lib, qarlig‘ach deb talaffuz qilish ham uchrab turishi aytilgan. Demak, keyinchalik so‘zning mana shu talaffuzi ustunlik qilgan va o‘zbekchada qaldirg‘ochga aylangan.

    “Qadimgi turkiy tillar lug‘ati”da qarg‘ilach so‘zining ko‘rshapalak degan maʼnosi ham borligi aytiladi. Lekin boshqa manbalarda bunday maʼlumot uchramadi.

    Qushga nega bunday ism berilgani haqida turli fikrlar bor. Ulardan biriga ko‘ra, qaran va qush so‘zlari birikishidan qaranqush – qora qush hosil bo‘lgan. Qaldirg‘ochning ustki patlari qora bo‘lgani uchun shunday nom berilgan bo‘lishi mumkin.

    Darveshona – bahorgi tozalov

    Darveshona so‘zi forschadan kirgan, darveshga o‘xshab, darveshlarcha degan maʼnoni anglatadi. Bahor faslida, ayniqsa, Navro‘z arafasida qish­loqlar va baʼzan shahar mahallalarida aholidan to‘plangan pul yoki oziq-ovqat hisobiga o‘tkaziladigan xayriya marosimi shunday ataladi. Ehson asosida o‘tkazilgani uchun ham darveshona nomi berilgan.

    Bunda mahallalar, guzarlar, ko‘chalar, qabristonlar, ariqlar hashar qilib tozalanadi. Hashardan so‘ng katta-kichikka dasturxon yoziladi.

    Bu so‘z shevalarda turlicha talaffuz qilinadi. Masalan, Farg‘onada darishana shaklida qo‘llanadi.

    Somsa – tishning “o‘pichi”

    Somsa – yoyilgan xamirga go‘sht, qovoq va shu kabilar solib tugib, odatda tandirga yopib yoki duxovkada pishiri­ladigan yegulik. Bahorda ayniqsa ko‘k somsa ko‘p pishiriladi. Bu taom deyarli butun Osiyo, Arabiston yarimoroli, O‘rta dengiz atrofi, Shimoliy va Janubiy Afrikada mashhur. Yevropa va Amerika qitʼasida ham ushbu somsa begona emas.

    Foto: “Daryo”

    Bir taxminga ko‘ra, somsa so‘zi forscha sanbo‘sag so‘ziga borib taqaladi. Bu so‘zning maʼnosini baʼzilar katta, ajoyib, ulkan desa, ayrimlar u uchburchak maʼnosini beradi degan fikrda. O‘zbek tilining etimologik lug‘atiga ko‘ra esa, tish maʼnosidagi senn va o‘pich maʼnosidagi bo‘se so‘zlaridan hosil bo‘lgan. So‘zma-so‘z tarjimasi tisho‘par. Tovush o‘zgarishi natijasida sanbo‘sa, sambo‘sa shakli yuzaga kelgan.

    Bu so‘z dunyo tillarida turli talaffuz variantlarida uchraydi. Masalan, forschada sanbuse, panjob tilida smosa, hindchada samo‘sa, urduchada samusa, arabchada sambusak yoki sambusa, bengal tilida singara, ibroniy tilida sambusak, somali tilida sambuusa, tojikchada sambo‘sa, birma tilida shemuza, portugal tilida shamusa, inglizchada samosa. Turkiy tillarda somsa yoki samsa shakli ishlatiladi.

    22.03.2023, 00:08   Izoh (1)   21100
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Izoh (1)

    Kirish
    1. eraliboltaboevich89@gmail.com / 22.03.2023, 04:35

      Тилимини деган сўз бўлмаса керак ўзбек луғатида, балки тилимизни бўлар, мақола сарлавҳасидан ўзбек тилини билмайдиган одам ёзгани маълум бўлди.

      Javob berish
    Javob qoldiring Bekor qilish

    Mavzuga doir

    Iqtisoddan tortib adabiyotgacha: Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan mashhur ayollar

    20.12.2022, 14:42

    Chexiyada Napoleon urushi qurbonlarining ommaviy qabri topildi (foto)

    18.11.2022, 07:52

    Hammasi smartfon tufayli: 3000-yilga kelib odamlar qanday ko‘rinishda bo‘ladi?

    08.11.2022, 20:33

    Garvard olimlari plastik qadoqlarning xavfsiz muqobilini yaratdi

    22.06.2022, 10:47

    “Har tomonlama o‘sishimga va mamlakat rivojiga sabab bo‘luvchi taklif tushsa, Toshkentdan turib ishlashga rozi bo‘laman” — 8 yildan buyon Amerikada yashab, institu...

    30.05.2022, 14:23

    Fikr kuchi bilan gadjetlarni boshqarish. Neyrointerfeyslar qanday yaratilgan va bu texnologiya bugungi kunda nimalarga qodir?

    28.05.2022, 17:15
    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Sizning muammoingiz yechimi


    Mobiuz — 8 milliondan ortiq abonentlar tanlovi 


    “Biznesni rivojlantirish banki” BMT Taraqqiyot Dasturi bilan hamkorlik qiladi


    Visa Kapitalbank bilan Xitoyga: WeChat Pay va Alipay orqali naqd pulsiz to‘lovlar – erkin, oson va xavfsiz


    “Biznesni rivojlantirish banki” 2025 yilda 138 mingdan ortiq fuqaro bandligini ta’minladi


    Biznes va tadbirkorlik oliy maktabi magistratura dasturlariga qabul jarayonlari davom etayotganini ma’lum qiladi


    Navoiy innovatsiyalar universiteti 2 milliard so‘mlik grant dasturini e’lon qildi 


    Kia Sonet va ADM Global: O‘zbekiston avtomobil klasterini mahalliylashtirilishiga qariyb 260 mln AQSH dollari miqdorida sarmoya


    Mirzo Ulug‘bek tumanida joylashgan yirik ko‘chmas mulk auksionga qo‘yildi


    O‘zbekistonda tibbiy sug‘urta nima uchun zarur: shifokor qarashi va Neo Insurance tajribasi


    Yandex Music’da jazirama kayfiyat uchun maxsus “Chilla” bo‘limi paydo bo‘ldi


    “O‘zbekinvest” sug‘urta kompaniyasi 2025-yilning I yarim yilligi yakunlarini eʼlon qildi


    Vaqt sinovidan o‘tgan tarmoq: 33-yillik faoliyat, 12 million foydalanuvchi tanlovi va mobil aloqaning yangi arxitekturasi


    OKMKda yangi sulfat kislota sexi qurilmoqda


    “Euromoney” talqinida “O‘zsanoatqurilishbank” O‘zbekistonning eng yaxshi banki deb e’tirof etildi


    Sug‘urta sohasidagi uzoq kutilgan islohotlar: manfaatlar qonun himoyasida 

     

    Tavsiya etamiz

    Audio Icon

    Andijoncha hotamtoylik: “Dunyo sadolari”ga sarflanayotgan milliardlar va shubhali shartnomalar

    24 iyul, 21:25

    “Rossiya allaqachon katta og‘alik maqomini yo‘qotib bo‘ldi”. Ukraina urushi postsovet hududida nimalarni o‘zgartirdi?

    24 iyul, 15:15

    Nildan Frot daryosigacha: maxfiylikdan tobora reallikka aylanib borayotgan “Katta Isroil” konsepsiyasi

    22 iyul, 12:22

    KGB soxtalashtirgan jinoyat – SSSR parchalanishi arafasida o‘lim jazosi berilgan qariya kim edi?

    21 iyul, 21:06
     
     
     

    So‘nggi yangiliklarga o‘tish

    Tadbirkorning taklifi yoki buyurtma asosida bosh rejaga o‘zgartirish kiritilmaydi — Qurilish vazirligi

    O‘zbekiston | 26 iyul, 13:39

    “Real” Vinisius o‘rniga to‘purar hujumchi olib keladi — Cadena Ser

    Sport | 26 iyul, 13:35

    Issiqda ehtiyotkorlik bilan iching: qahva yozda organizmga qanday ta’sir qiladi?

    Layfstayl | 26 iyul, 13:25

    Tailand Kambodja bilan chegaradagi bahsli cho‘qqini nazoratga oldi

    Dunyo | 26 iyul, 13:05

    Butunjahon hojatxonalar tashkiloti O‘zbekiston bilan hamkorlikka tayyor ekanligini bildirdi

    O‘zbekiston | 26 iyul, 12:40

    “Manchester Yunayted” “Real” darvozaboniga qiziqish bildirmoqda

    Sport | 26 iyul, 12:30

    Aydan Shenerdan Hande Erchelgacha: jahonga mashhur turk aktrisalari

    Kino | 26 iyul, 12:20
    Daryo About Us

    “Daryo” internet-nashrining (O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi (O‘zMAA, hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi) tomonidan 13.03.2015 yil sanasida 0944-sonli guvohnoma bilan ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga olingan. Matnli materiallarni to‘liq ko‘chirish yoki qisman iqtibos keltirishga, shuningdek, fotografik, grafik, audio va/yoki videomateriallaridan foydalanishga “daryo.uz” saytiga giperhavola mavjud bo‘lgan va/yoki “Daryo” internet-nashrining muallifligini ko‘rsatuvchi yozuv ilova qilingan taqdirda yo‘l qo‘yiladi. Chop etiladigan ba’zi ma’lumotlar 18 yoshga to‘lmagan foydalanuvchilarga mo‘ljallanmagan bo‘lishi mumkin. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» MChJ, 2013–2025

    Yosh bo‘yicha cheklov

    Xato topdingizmi? Ctrl+Enter’ni bosing

    • Foydalanish shartlari
    • Maxfiylik siyosati
    • Reklama
    Nimani qidiramiz?

    Sign In or Register

    Xush kelibsiz!

    Tizimga kiring yoki Roʻyxatdan oʻting.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Roʻyxatdan oʻting

    Roʻyxatdan oʻtganmisiz? Login.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Sizga parol elektron pochta orqali yuboriladi.

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Matnda xato topdingizmi?

    ×

    Rahmat. Biz sizning xabaringizni oldik va xatoni imkon qadar tezroq tuzatamiz.