• Profilga Kirish
  • 1744009905_435.svg 1744009905_642.svg

  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
Ўзбекча
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
    • USD12831.13
    • RUB161.07
    • EUR14542.8
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Toshkentda
      +25°C
      • Andijon
      • Qarshi
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Farg‘ona
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Termiz
      • Namangan
      • Toshkent
      • Navoiy
      • Toshkent vil
      • Nukus
      • Urganch
    • Daryo
      • Internet-nashr
      • Tahririyat haqida
      • Aloqa ma'lumotlari
      • Foydalanish shartlari
      • Maxfiylik siyosati
      • Yangiliklar arxivi
    • Reklama
    • Ijtimoiy tarmoqlar
      • Instagram | Rasmiy
      • Instagram | Lifestyle
      • Instagram | Sport
      • Facebook | Rasmiy
      • OK | Rasmiy
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Rus tilida
      • YouTube | Daryo Global
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • O‘zbekiston
      • Boshqalar
      • Navoiy
      • Toshkent viloyati
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Qashqadaryo
      • Surxondaryo
      • Xorazm
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Namangan
      • Farg‘ona
      • Andijon
      • Qoraqalpog‘iston
      • Toshkent sh.
      • Mehridaryo
      • Ob-havo
    • Markaziy Osiyo
      • O‘zbekiston (Mahalliy)
      • Afg'oniston
      • Qirg‘iziston
      • Qozog‘iston
      • Turkmaniston
      • Tojikiston
    • Dunyo
    • Pul
      • Biznes
      • Iqtisodiyot
      • Moliya
      • Kripto
    • Madaniyat
      • Kino
      • Kitob
      • Musiqa
      • Shou-biznes
    • Layfstayl
      • Ayollar sahifasi
        • Farzand
        • Go‘zallik
        • Karyera
        • Maslahatlar
        • Moda
        • Retseptlar
      • Texnologiyalar
        • Arxitektura
        • Gadjetlar
        • Ilm-fan
        • Koinot
        • Media
      • Avto
      • Qo‘ziqorin
      • Sayohat
      • Salomatlik
      • Ta’lim
        • Abituriyent
        • Ingliz tilini o’rganamiz
    • Sport
      • Futbol
      • UFC
      • Boks
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Ilm-fan

    Tilimizni bilamizmi: sumalak, halim, sayil, somsa – bu so‘zlarning asl maʼnosi nima?

    Yurtimizda Navro‘z. Maʼnosi “yangi kun” bo‘lgan ushbu bayram chindan-da yangilanish, yasharish ayyomi. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun Navro‘z va bahor bilan bog‘liq baʼzi so‘zlarning kelib chiqishi, maʼno-mazmuni haqida so‘z yuritadi.

    Sumalakmi, sermalak?

    Undirib yanchilgan bug‘­­­doy, un va yog‘ aralashmasidan tayyorlanadigan, vitaminlarga boy, xush­xo‘r holvaytarsimon bu taomning paydo bo‘lishi bilan bog‘liq bir nechta rivoyatlar bor. Ana shu rivoyatlar taʼsirida baʼzan sumalak so‘zining kelib chiqishini si malak – o‘ttiz malak, sermalak – ko‘p malak kabi so‘zlarga bog‘lashadi. Lekin bu xato. Bundan o‘n besh yilar burun O‘zbekiston xalq shoiri Anvar Obidjondan bu so‘z turkiycha ekani, “Devonu lug‘otit turk”da suma so‘zi bug‘doy deb taʼriflangani, sumalak so‘mali, yaʼni bug‘doyli ovqat maʼnosini anglatishini eshitib, hayron qolgandim. Keyin manbalarni o‘rganib, bunga o‘zim ham amin bo‘ldim, olim va tadqiqotchilarning fikrlari ham ayni maʼlumotni tasdiqladi: sumalak sumaliq so‘zining o‘zgargan shakli.

    Sumalak
    Foto: “Daryo”

    Mahmud Koshg‘ariy suma so‘zini ivitilgan bug‘doy deb izohlaydi va sharbat uchun qilingan, undirilgan arpaga ham shu so‘z qo‘llanishini aytadi. Sumalakga ivitib undirilgan bug‘doy ishlatilishini hisobga olsak, sumalak aynan suma so‘zidan yasalgani oydinlashadi.

    Qadimgi turkiy tilda -liq qo‘shimchasi bilan boshqa taomlar nomi ham yasalgan. Yodingizda bo‘lsa, shashlik so‘zi sishliq – shishliq – shashlik shaklida o‘zgargani haqida ham aytgan edik.

    Sumalak forscha samanu, sumanak so‘zidan hosil bo‘lgan degan qarash ham bor.

    Halim yumshoqligi uchun “halim”mi?

    Halim – suvga bug‘doy yormasi va go‘sht solib, uzoq qaynatib pishiriladigan quyuq ovqat. Halim so‘zi kishiga qattiq botmaydigan, muloyim, yoqimli kabi maʼnolarga ega. Masalan, yumshoq muomalali kishini halim kishi deymiz. Biroq taomning nomi bu so‘zdan kelib chiqmagan. Uning shakldoshi bor – arabchadan o‘zlashgan, asliyatda yopishqoq, yelim­­shak degan maʼnoni anglatadi. Halim ham shunaqa tabiatga ega: ko‘p qaynaganidan hil-hil, yopishqoq bo‘lib qoladi. Taom nomi ana shu so‘zdan hosil bo‘lgan.

    Vaqt o‘tib, halimning nomi ko‘chma maʼno kasb etgan va yumshoq degan mazmunni anglata boshlagan:

    Vohid­larning qishlog‘ida boshqa yerlarda juda kam uchraydigan halim va shirin olma bor. (O. Yoqubov, “Tilla uzuk”).

    “Sayil” va “sayr”ning asli bir

    Sayil arabcha sayr, yaʼni piyoda yurish so‘zidan kelib chiqqan. O‘zbek tiliga tovush o‘zgarishi bilan o‘tgan va maʼnosi ham o‘zgargan. Bu so‘zning tovush o‘zgarishisiz, aynan o‘tgan shakli sayrning maʼnosi boshqa. U osuda yerlarda, xiyobon va ko‘chalarda aylanib yurish, tomosha qilish, orom olishni anglatadi. Sayr osuda joylarda kezishni anglatsa, sayilda gavjumlik mazmuni bor. U o‘zbekchada bahorda o‘tkaziladi­gan katta xalq sayr-tomoshalarini, sayr-tomosha maqsadida aylanib, ke­zib yurishni anglatadi.

    Foto: “Daryo”

    Odatda bayramlarda, jumladan, Navro‘zda katta xalq sayillari o‘tkaziladi. Lekin sayillar faqat bayramlarga bog‘liq emas. Masalan, qovun say­li qovunxo‘rlik va sayr-tomosha maqsadi­da ko‘p­­­chilik bo‘lib dalaga – qovun poliz­iga chiqishdir. Lolalar ochilganda tog‘ yoki qirlarga ko‘plashib chiqish lola sayli bo‘ladi.

    Doshqozon, toshqozon emas

    Doshqozon so‘zini eshitganda toshqozon shakli ham xayolga keladi. Masalan, Toshhovuz o‘g‘uzcha shevada Doshovuzga aylanadi. Lekin doshqozonning tarjimayi holi boshqacha, u toshqozonga aloqador emas. Toshqozon degan so‘zning o‘zi yo‘q, axir toshdan qozon qilinmaydi-ku.

    Foto: “Daryo”

    Dosh so‘zi forschadan o‘zlashgan bo‘lib, asliyatda katta o‘choq; xumdon maʼnosini anglatadi. Demak, doshqozon – katta o‘choqqa joy bo‘ladigan qozon. O‘zbekchada dosh so‘zining o‘zi ham qozon, doshqozon maʼnosida ishlatiladi. Lekin kam qo‘llanadi, asosan badiiy adabiyotda uchraydi.

    Doshqozon katta yig‘inlarda, to‘y va maʼrakalarda ko‘pchilikka ovqat pi­shi­riladigan katta qozondir. Sumalak va halim asosan doshqozonda pishiriladi.

    Qaldirg‘och bilan ko‘rshapalak qarindoshmi?

    Qaldirg‘och – qanoti ingichka va uzun, juda tez uchadi­gan, qora-ola qush. Uni bahor elchisi deya taʼriflashadi.

    Qaldirg‘och so‘zi “Devonu lug‘otit-turk”da qarg‘ilach shaklida berilgan bo‘lib, qarlig‘ach deb talaffuz qilish ham uchrab turishi aytilgan. Demak, keyinchalik so‘zning mana shu talaffuzi ustunlik qilgan va o‘zbekchada qaldirg‘ochga aylangan.

    “Qadimgi turkiy tillar lug‘ati”da qarg‘ilach so‘zining ko‘rshapalak degan maʼnosi ham borligi aytiladi. Lekin boshqa manbalarda bunday maʼlumot uchramadi.

    Qushga nega bunday ism berilgani haqida turli fikrlar bor. Ulardan biriga ko‘ra, qaran va qush so‘zlari birikishidan qaranqush – qora qush hosil bo‘lgan. Qaldirg‘ochning ustki patlari qora bo‘lgani uchun shunday nom berilgan bo‘lishi mumkin.

    Darveshona – bahorgi tozalov

    Darveshona so‘zi forschadan kirgan, darveshga o‘xshab, darveshlarcha degan maʼnoni anglatadi. Bahor faslida, ayniqsa, Navro‘z arafasida qish­loqlar va baʼzan shahar mahallalarida aholidan to‘plangan pul yoki oziq-ovqat hisobiga o‘tkaziladigan xayriya marosimi shunday ataladi. Ehson asosida o‘tkazilgani uchun ham darveshona nomi berilgan.

    Bunda mahallalar, guzarlar, ko‘chalar, qabristonlar, ariqlar hashar qilib tozalanadi. Hashardan so‘ng katta-kichikka dasturxon yoziladi.

    Bu so‘z shevalarda turlicha talaffuz qilinadi. Masalan, Farg‘onada darishana shaklida qo‘llanadi.

    Somsa – tishning “o‘pichi”

    Somsa – yoyilgan xamirga go‘sht, qovoq va shu kabilar solib tugib, odatda tandirga yopib yoki duxovkada pishiri­ladigan yegulik. Bahorda ayniqsa ko‘k somsa ko‘p pishiriladi. Bu taom deyarli butun Osiyo, Arabiston yarimoroli, O‘rta dengiz atrofi, Shimoliy va Janubiy Afrikada mashhur. Yevropa va Amerika qitʼasida ham ushbu somsa begona emas.

    Foto: “Daryo”

    Bir taxminga ko‘ra, somsa so‘zi forscha sanbo‘sag so‘ziga borib taqaladi. Bu so‘zning maʼnosini baʼzilar katta, ajoyib, ulkan desa, ayrimlar u uchburchak maʼnosini beradi degan fikrda. O‘zbek tilining etimologik lug‘atiga ko‘ra esa, tish maʼnosidagi senn va o‘pich maʼnosidagi bo‘se so‘zlaridan hosil bo‘lgan. So‘zma-so‘z tarjimasi tisho‘par. Tovush o‘zgarishi natijasida sanbo‘sa, sambo‘sa shakli yuzaga kelgan.

    Bu so‘z dunyo tillarida turli talaffuz variantlarida uchraydi. Masalan, forschada sanbuse, panjob tilida smosa, hindchada samo‘sa, urduchada samusa, arabchada sambusak yoki sambusa, bengal tilida singara, ibroniy tilida sambusak, somali tilida sambuusa, tojikchada sambo‘sa, birma tilida shemuza, portugal tilida shamusa, inglizchada samosa. Turkiy tillarda somsa yoki samsa shakli ishlatiladi.

    22.03.2023, 00:08   Izoh (1)   20701
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Izoh (1)

    Kirish
    1. eraliboltaboevich89@gmail.com / 22.03.2023, 04:35

      Тилимини деган сўз бўлмаса керак ўзбек луғатида, балки тилимизни бўлар, мақола сарлавҳасидан ўзбек тилини билмайдиган одам ёзгани маълум бўлди.

      Javob berish
    Javob qoldiring Bekor qilish

    Mavzuga doir

    Iqtisoddan tortib adabiyotgacha: Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan mashhur ayollar

    20.12.2022, 14:42

    Chexiyada Napoleon urushi qurbonlarining ommaviy qabri topildi (foto)

    18.11.2022, 07:52

    Hammasi smartfon tufayli: 3000-yilga kelib odamlar qanday ko‘rinishda bo‘ladi?

    08.11.2022, 20:33

    Garvard olimlari plastik qadoqlarning xavfsiz muqobilini yaratdi

    22.06.2022, 10:47

    “Har tomonlama o‘sishimga va mamlakat rivojiga sabab bo‘luvchi taklif tushsa, Toshkentdan turib ishlashga rozi bo‘laman” — 8 yildan buyon Amerikada yashab, institu...

    30.05.2022, 14:23

    Fikr kuchi bilan gadjetlarni boshqarish. Neyrointerfeyslar qanday yaratilgan va bu texnologiya bugungi kunda nimalarga qodir?

    28.05.2022, 17:15
    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Sizning muammoingiz yechimi


    Centrum Air Istanbul va O‘zbekistonning uch shahri o‘rtasida to‘g‘ridan-to‘g‘ri reyslarni yo‘lga qo‘ymoqda


    “Biznesni rivojlantirish banki” biznes uchun qulay innovatsion bank bo‘lishga intilmoqda


    Ipoteka Bank OTP Group o‘zini o‘zi band qilganlarga yangi ipoteka dasturini ishga tushirdi: hujjatlarsiz, asabbuzarliksiz, samarali natijalar bilan


    InfinBANK Visa Direct orqali xalqaro pul o‘tkazmalariga qo‘yilgan limitlarni oshirdi 


    ANORBANK Xususiy sektorni rivojlantirish bo‘yicha Islom korporatsiyasi bilan 10 million AQSH dollariga teng kelishuv imzoladi


    “O‘zbekinvest” IUA aʼzosiga aylandi va Londonning global sug‘urta bozorida o‘z mavqeini mustahkamladi


    Eng chuqur g‘or, eng baland ko‘prik va eng sirli maskan – Namanganga boramiz


    Tarmoqda bolalar xavfsizligi : Octobankdan maslahatlar


    Jamg‘armalar bilan qanday ishlash zarur: bank omonatlari, aksiyalar yoki investitsion paketlar? (davomi)


    Acıbadem shifoxonalar tarmog‘ida qon kasalliklarini zamonaviy davolash usullari: leykoz va boshqa kasalliklar


    Kapitalbank xodimlarining raqamli ko‘nikmalarini rivojlantirmoqda 


    UZTELECOM 10 Gbit/s tezlikdagi uy internetini foydalanuvchilarga taqdim etdi


    “Akkermann sement” xalqaro forumi: qurilish materiallari sohasidagi muammolar keng tahlil qilindi


    Ilg‘or qurilish texnologiyalari asosida qad rostlayotgan Quyi Chotqol GES


    Oqtepa Lavashdan “Kulgili narxlar”: sevimli taomlar — har bir pozitsiya 10 mingdan 20 ming so‘mgacha bo‘lgan maxsus narxlarda

     

    Tavsiya etamiz

    “Ikki xonali uy uchun 715 mln so‘mdan”. “Daryo”dagi maqoladan so‘ng poytaxt hokimligi uysiz qolgan aholiga xonadon sotib olish uchun mablag‘ ajratdi

    28 may, 21:15

    Budapesht fasadlari: sanʼat ko‘chada yashaydi (foto)

    27 may, 10:00

    Gestapo va KGB xizmatida bo‘lgan buxorolik “Shtirlits”

    26 may, 19:00

    Ayol ovchilardan ilg‘or samolyotlarga qadar — Ukraina rus Shahed’larini qanday ovlaydi?

    19 may, 20:10
     
     
     

    So‘nggi yangiliklarga o‘tish

    Rossiyaning yadroviy bazalari sxemasi internetda tarqaldi (foto)

    Dunyo | 29 may, 09:41

    Ovqatdan keyingi ko‘ngil aynishi va holsizlikka qarshi qanday chora ko‘rish mumkin?

    Salomatlik | 29 may, 09:19

    YKL. “Chelsi” “Betis”ni yirik hisobda mag‘lub etib, bosh sovringa ega chiqdi (video)

    Sport | 29 may, 09:12

    Ilon Mask davlat ishidan ketayotganini e’lon qildi

    Dunyo | 29 may, 09:05

    O‘zbekistonga Rossiya va Qozog‘istondan 5,3 mlrd so‘mlik dori vositalari yashirincha olib kelindi (video)

    O‘zbekiston | 29 may, 08:58

    Sherzod Asadov Rossiya prezidentining matbuot kotibi bilan axborot sohasidagi hamkorlik masalalarini muhokama qildi

    O‘zbekiston | 28 may, 23:55

    Saida Mirziyoyeva Aleksey Gromov bilan axborot sohasidagi hamkorlik masalalarini muhokama qildi

    O‘zbekiston | 28 may, 23:51

    Floridada alligator hujumidan omon qolgan erkak politsiya tomonidan otib o‘ldirildi

    Dunyo | 28 may, 23:50

    Jorja Meloni Shavkat Mirziyoyev hamrohligida Registon ansambli va “Boqiy shahar” majmuasi bilan tanishdi (foto)

    O‘zbekiston | 28 may, 23:41
    Daryo About Us

    “Daryo” internet-nashrining (O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi (O‘zMAA, hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi) tomonidan 13.03.2015 yil sanasida 0944-sonli guvohnoma bilan ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga olingan. Matnli materiallarni to‘liq ko‘chirish yoki qisman iqtibos keltirishga, shuningdek, fotografik, grafik, audio va/yoki videomateriallaridan foydalanishga “daryo.uz” saytiga giperhavola mavjud bo‘lgan va/yoki “Daryo” internet-nashrining muallifligini ko‘rsatuvchi yozuv ilova qilingan taqdirda yo‘l qo‘yiladi. Chop etiladigan ba’zi ma’lumotlar 18 yoshga to‘lmagan foydalanuvchilarga mo‘ljallanmagan bo‘lishi mumkin. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» MChJ, 2013–2025

    Yosh bo‘yicha cheklov

    Xato topdingizmi? Ctrl+Enter’ni bosing

    • Foydalanish shartlari
    • Maxfiylik siyosati
    • Reklama
    Nimani qidiramiz?

    Sign In or Register

    Xush kelibsiz!

    Tizimga kiring yoki Roʻyxatdan oʻting.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Roʻyxatdan oʻting

    Roʻyxatdan oʻtganmisiz? Login.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Sizga parol elektron pochta orqali yuboriladi.

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Matnda xato topdingizmi?

    ×

    Rahmat. Biz sizning xabaringizni oldik va xatoni imkon qadar tezroq tuzatamiz.