O‘zbekchaga arab tilidan kirgan so‘zlar talaygina. Kundalik turmushda ishlatadigan so‘zlarimizning ko‘pi aslan arabcha ekanini sezmaymiz ham. Ha, ular tilimizga singib ketgan. Til sandig‘imizdan Yevropa tillari orqali kelgan, qiyofasi ovro‘palashgan baʼzi arab so‘zlari ham joy olgan. Ularni tashqi ko‘rinishiga qarab roman-german yoki slavyan tillariga oid deb o‘ylaymiz. Maʼlumotlarga ko‘ra, Yevropa tillariga so‘z berish bo‘yicha arab tili yetakchilardan. Ayniqsa, ispan tilida arabcha ildizli so‘zlar juda ko‘p. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so‘zlar haqida hikoya qiladi.
Yubka, shuba va jemper
Uchala so‘z ham bitta o‘zakka – arabcha jubbaga borib taqaladi desam, ishonasizmi? Jemperning shakli juda o‘zgarib ketgan-a? Bunga hayron qolmaslik kerak. Chunki kuchli tillar chetdan so‘z olganda uni o‘ziga moslaydi, kulol loyni pishitgandek pishitib, o‘ziga yoqqan ko‘rinishda so‘z yasab oladi.
Ip gazlamadan qilingan keng yengli kiyimni anglatgan jubba eski fransuz tiliga, undan shotland, undan esa ingliz tiliga o‘tgan. Shotland tilida jupe keng pidjakni, inglizcha jump kalta paltoni bildirgan. XIX asr o‘rtalaridan jumper yengli keng kurtkani ifodalay boshlagan. Izohli lug‘atga ko‘ra, jemper o‘zbekchada tugmasiz va yoqasiz koftani anglatadi. Lekin savdoda tugmali va yoqali jemperlar ham uchraydi.
Yubka so‘zi bizga ruschadan kirgan. Ruschaga esa polyak tilidan o‘zlashgan. Polyakcha jupka nemischa juppe – kurtka so‘zining o‘zgargan shakli. Olmonlar fransuz va italyan tillari orqali kelgan jubba so‘zini o‘z tiliga shunday moslaganlar.
O‘zbek tiliga ruschadan kirgan shuba so‘zi qadimgi nemis va italyan tillari oralab o‘tgan. O‘ta issiq mamlakatlar tilidagi jubba sovuq o‘lkalarga borgach, qalin qishki kiyimni ifodalay boshlagan. Shuba o‘zbekchada avrasi mo‘ynali ustkiyimni anglatadi.
Har uchala so‘zga xamirturush bo‘lgan jubba so‘zining o‘zi ham o‘zbekchada bor. Jonli tilda faqat shevalarda qo‘llanadi, adabiy asarlarda ham uchrab turadi. U ko‘ylak bichimida tikilgan paxtali issiq kiyimni bildiradi:
Kishilar qishning og‘ir yuklari: po‘stin, paxtalik, chopon, jubbalarni tashlab, o‘zlarini erkin his eta boshladilar. (J. Sharipov, “Xorazm”.)
Sirop, sharob va sharbat
Sirop meva sharbatini va shakarni qaynatib tayyorlangan qiyomni anglatadi. Dorixonalarda sotiladigan shirin suyuq dorilar ham odatda sirop ataladi. Bu bejiz emas. Manbalarda yozilishicha, sirop dastlab faqat yoz va bahor oylarida tayyorlangan. Gullardan olingan sharbatlar ko‘proq mashhur bo‘lgan. Ular asosan oziq-ovqat va dori tayyorlash uchun ishlatilgan.
Arabcha sharob italyanchaga siroppo, undan fransuzchaga sirop shaklida o‘tgan. Shunday qilib, sirop fransuzchadan ruschaga, undan o‘zbekchaga qadam ranjida qilgan.
Sharob so‘zi asliyatda ichimlik; sharbat; may kabi maʼnolarga ega. Uni o‘zbekchada ham ishlatamiz. Lekin tilimizga faqat uchinchi maʼnosi bilan o‘zlashgan. Sharob bilan o‘zakdosh sharbat esa o‘zbekchada mevalardan tayyorlangan shirin ichimlik maʼnosini anglatadi.
Avariya – shikast degani
Kimdir “Avariya ham asli arabcha”, desa, tomdan tarasha tushgandek bo‘lsa kerak-a? Lekin shunday. Tadqiqotchilar fikricha, fransuz, italyan, ispan, nemis, polyak, ukrain, belorus, chex, rus kabi tillarda baʼzi tovush o‘zgarishlari bilan ishlatiluvchi bu so‘z arabcha avor – shikast, ziyon so‘zidan hosil bo‘lgan.
Avariya rus tiliga XVIII asr boshlarida italyanchadan o‘zlashgan. Dastlab u asliyatdagi kabi shikastlanish, zarar ko‘rish maʼnosini bildirgan. Hammamizga maʼlum halokat maʼnosini o‘tgan asrda kasb etgan.
Bu so‘z o‘zbekchada transportlar va texnik vositalarning buzilishi, ishdan chiqishini yoki baxtsiz hodisa, falokat maʼnosini anglatadi.
Magazin xazinalar makonimi?
Magazin Yevropa tillarini kezib, oxiri nemis yoki fransuz tilidan rus tiliga o‘tgan, ruschadan esa o‘zbekchaga. U arabcha maxzan so‘zining ko‘plik shakli maxozindan, asliyatda xazina, qimmatli mollar saqlanadigan ombor, katta savdo joyi maʼnolarini anglatadi.
Maxzan so‘zi tilimizga oldinroq kirib kelgan. Jumladan, Navoiy asarlarida bu so‘z xazina maʼnosida qo‘llanadi. Xazina va maxzan so‘zlarining o‘zagi bir.
Inglizchada jurnallar magazine deb ham ataladi. Bu so‘z ham arabcha maxozinga borib taqaladi. Dastlab harbiy mulklarning bosma ro‘yxati shu so‘z bilan ifodalangani yoki bosma nashr ko‘chma maʼnoda “axborotlar ombori” bo‘lgani uchun jurnal magazin deb atala boshlagan.
Magazin so‘zi o‘zbekchada qurol, apparat va asboblarning biror narsa joylashtirib qo‘yiladigan qismi maʼnosida ham ishlatiladi.
Arsenal va admiral
Har ikki so‘z ham harbiy sohaga oid. Arsenal o‘zbekchada qurol-aslaha yasaydigan, tuzatadigan, saqlaydigan joyni, qurol-yarog‘ omborini yoki ko‘p sonli biron narsa, katta zaxirani anglatadi. Bizga rus tilidan o‘tgan, rus tiliga esa fransuz tilidan o‘zlashgan. Fransuzcha arsenalning manbasi italyancha arsenale bo‘lgan. U arabcha dorus sinoye – sanoat uyi, ustaxona so‘ziga borib taqaladi.
Arsenal juda ko‘p Yevropa tillariga kirib borgan. Inglizlarning mashhur “Arsenal” klubini bilsangiz kerak. London futbol jamoasiga bejiz bunday nom berilmagan – unga 1886-yili “Royal Arsenal” artilleriya zavodi ishchilari asos solgan. Demak, jamoa tarixi qurol-yarog‘ zavodiga bog‘lanadi.
Admiral harbiy-dengiz flotidagi yuksak harbiy unvonni va shu unvonga ega bo‘lgan shaxsni bildiradi. Bu so‘zning ildizi arabcha amirul bahr – dengiz amiri, dengiz hokimi iborasidir. Admiral atamasi deyarli barcha Yevropa tillariga kirib borgan. O‘zbek tiliga rus tilidan, ruschaga esa holland tilidan o‘tgan.
Bu so‘z dastlab arablar boshqaruvidagi Sitsiliyada ishlatilgan. Keyinchalik bu hududni normanlar bosib olgach, atama o‘rta asr fransuz tili va genuya tillariga ko‘chib o‘tgan.
Maska, maskarad va masxara
Uchala so‘z ham o‘zbek tilida ishlatiladi. Aslida uchalasining ildizi bir.
Maska fransuzchada masque, italyanchada maschera, ispanchada esa máscara shakliga ega. Bu so‘z arabcha masxarat(un) – ustidan kulish, ermaklash; niqob so‘ziga borib taqaladi. U Yevropa tillariga ko‘chgach, teatr aktyorlari va komiklar kiyadigan niqobni anglatgan.
Maskarad maska, niqob va maxsus kiyimlar kiyib o‘tkaziladigan sayilni anglatadi. Talaffuzi arabcha masxaratga juda yaqinligini sezgan bo‘lsangiz kerak. Maskarad o‘zbekchaga italyan, fransuz, rus tillarini kezib yetib kelgan.
Masxara o‘zbekchaga bevosita arab tilidan o‘tgan. O‘zlashtirish jarayonida masxarat so‘zi oxiridagi t tovushidan voz kechilgan.
Tarif va taʼrif qarindoshmi?
Taʼrif so‘zini tarif shaklida xato yozish ko‘p uchraydi. Ammo alohida holatda tarif ham xato emas. Chunki o‘zbekchada tarif degan so‘z ham bor. Birinchi so‘z arabchadan o‘tgan bo‘lsa, ikkinchisi ruschadan kirgan. Tarixan ikkisining ildizi bir. Asliyatda taʼrif(un) so‘zi aniqlash, izohlash, tanishtirish kabi maʼnolarni anglatadi. U boj to‘lovlari haqidagi eʼlon, to‘lovlar haqida eslatma maʼnosiga ham ega.
Taʼrif so‘zi o‘zbekchada asliyatga mos maʼnoni, tarif esa to‘lov stavkasi maʼnosini bildiradi. Masalan, uyali aloqa kompaniyalari turli narx-navo va shartlarga ega tariflarni taklif etadi.
Taʼrif va tarif o‘zbek tilidagi arafa, urf, maʼrifat kabi so‘zlar bilan o‘zakdosh.
Xalat podshohlar kiyimimi?
Xalat nimaligini juda yaxshi bilasiz: o‘zi ham, yengi ham uzun ustkiyim. U arabcha xilʼat so‘zidan. Xilʼat asliyatda tuhfa qilingan libosni anglatadi. Bu so‘z xuddi shu shaklda tilimizda mavjud. U tuhfa qilingan to‘n, toza kiyim maʼnolarini anglatadi. Biroq hozir xilʼat so‘zi eskirib ulgurgan, uni jonli tilda ishlatmay qo‘yganmiz.
Xalat so‘zi bizga ruschadan kirgan. Ruschaga esa turk tilidan o‘zlashgan. Turkchada hilat podshohlar inʼom qiladigan to‘nni ifodalagan. Bizning xonliklar kabi Usmonli sultonligida ham to‘n kiydirish anʼanasi bo‘lgan. Odatda qoradan boshqa rangdagi choponlar taqdirlash uchun berilgan. Uni olganlar tez orada mansab pillapoyalaridan ham yuqorilagan.
Bilasiz, to‘n kiydirish anʼanasi yurtimizda bugunga qadar saqlangan. U endi podshohlarning emas, oddiy odamlarning amaliga aylangan. Eʼzoz va hurmat izhori sifatida kishining yelkasiga chopon tashlanadi.
Xalat rus tilida XVII asrda keng isteʼmolga kirgan. O‘zbekchada bu so‘z XX asrdan ishlatila boshlagan.