• Profilga Kirish
  • 1744009905_435.svg 1744009905_642.svg

  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
Ўзбекча
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
    • USD12831.13
    • RUB161.07
    • EUR14542.8
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Toshkentda
      +32°C
      • Andijon
      • Qarshi
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Farg‘ona
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Termiz
      • Namangan
      • Toshkent
      • Navoiy
      • Toshkent vil
      • Nukus
      • Urganch
    • Daryo
      • Internet-nashr
      • Tahririyat haqida
      • Aloqa ma'lumotlari
      • Foydalanish shartlari
      • Maxfiylik siyosati
      • Yangiliklar arxivi
    • Reklama
    • Ijtimoiy tarmoqlar
      • Instagram | Rasmiy
      • Instagram | Lifestyle
      • Instagram | Sport
      • Facebook | Rasmiy
      • OK | Rasmiy
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Rus tilida
      • YouTube | Daryo Global
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • O‘zbekiston
      • Boshqalar
      • Navoiy
      • Toshkent viloyati
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Qashqadaryo
      • Surxondaryo
      • Xorazm
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Namangan
      • Farg‘ona
      • Andijon
      • Qoraqalpog‘iston
      • Toshkent sh.
      • Mehridaryo
      • Ob-havo
    • Markaziy Osiyo
      • O‘zbekiston (Mahalliy)
      • Afg'oniston
      • Qirg‘iziston
      • Qozog‘iston
      • Turkmaniston
      • Tojikiston
    • Dunyo
    • Pul
      • Biznes
      • Iqtisodiyot
      • Moliya
      • Kripto
    • Madaniyat
      • Kino
      • Kitob
      • Musiqa
      • Shou-biznes
    • Layfstayl
      • Ayollar sahifasi
        • Farzand
        • Go‘zallik
        • Karyera
        • Maslahatlar
        • Moda
        • Retseptlar
      • Texnologiyalar
        • Arxitektura
        • Gadjetlar
        • Ilm-fan
        • Koinot
        • Media
      • Avto
      • Qo‘ziqorin
      • Sayohat
      • Salomatlik
      • Ta’lim
        • Abituriyent
        • Ingliz tilini o’rganamiz
    • Sport
      • Futbol
      • UFC
      • Boks
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Ilm-fan

    Tasavvur qilish qiyin: bular aslida arabcha so‘zlar

    O‘zbekchaga arab tilidan kirgan so‘zlar talaygina. Kundalik turmushda ishlatadigan so‘zlarimizning ko‘pi aslan arabcha ekanini sezmaymiz ham. Ha, ular tilimizga singib ketgan. Til sandig‘imizdan Yevropa tillari orqali kelgan, qiyofasi ovro‘palashgan baʼzi arab so‘zlari ham joy olgan. Ularni tashqi ko‘rinishiga qarab roman-german yoki slavyan tillariga oid deb o‘ylaymiz. Maʼlumotlarga ko‘ra, Yevropa tillariga so‘z berish bo‘yicha arab tili yetakchilardan. Ayniqsa, ispan tilida arabcha ildizli so‘zlar juda ko‘p. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so‘zlar haqida hikoya qiladi.

     

    Yubka, shuba va jemper

    Foto: Pixabay, Flickr. Kollaj: Daryo

    Uchala so‘z ham bitta o‘zakka – arabcha jubbaga borib taqaladi desam, ishonasizmi? Jemperning shakli juda o‘zgarib ketgan-a? Bunga hayron qolmaslik kerak. Chunki kuchli tillar chetdan so‘z olganda uni o‘ziga moslaydi, kulol loyni pishitgandek pishitib, o‘ziga yoqqan ko‘rinishda so‘z yasab oladi.

    Ip gazlamadan qilingan keng yengli kiyimni anglatgan jubba eski fransuz tiliga, undan shotland, undan esa ingliz tiliga o‘tgan. Shotland tilida jupe keng pidjakni, inglizcha jump kalta paltoni bildirgan. XIX asr o‘rtalaridan jumper yengli keng kurtkani ifodalay boshlagan. Izohli lug‘atga ko‘ra, jemper o‘zbekchada tugmasiz va yoqasiz koftani anglatadi. Lekin savdoda tugmali va yoqali jemperlar ham uchraydi.

    Yubka so‘zi bizga ruschadan kirgan. Ruschaga esa polyak tilidan o‘zlashgan. Polyakcha jupka nemischa juppe – kurtka so‘zining o‘zgargan shakli. Olmonlar fransuz va italyan tillari orqali kelgan jubba so‘zini o‘z tiliga shunday moslaganlar.

    O‘zbek tiliga ruschadan kirgan shuba so‘zi qadimgi nemis va italyan tillari oralab o‘tgan. O‘ta issiq mamlakatlar tilidagi jubba sovuq o‘lkalarga borgach, qalin qishki kiyimni ifodalay boshlagan. Shuba o‘zbekchada avrasi mo‘ynali ustkiyimni anglatadi.

    Har uchala so‘zga xamirturush bo‘lgan jubba so‘zining o‘zi ham o‘zbekchada bor. Jonli tilda faqat shevalarda qo‘llanadi, adabiy asarlarda ham uchrab turadi. U ko‘ylak bichimida tikilgan paxtali issiq kiyimni bildiradi:

    Kishilar qishning og‘ir yuklari: po‘stin, paxtalik, chopon, jubbalarni tashlab, o‘zlarini erkin his eta boshladilar. (J. Sharipov, “Xorazm”.)

     

    Sirop, sharob va sharbat

    Foto: Pixabay

    Sirop meva sharbatini va shakarni qaynatib tayyorlangan qiyomni anglatadi. Dorixonalarda sotiladigan shirin suyuq dorilar ham odatda sirop ataladi. Bu bejiz emas. Manbalarda yozilishicha, sirop dastlab faqat yoz va bahor oylarida tayyorlangan. Gullardan olingan sharbatlar ko‘proq mashhur bo‘lgan. Ular asosan oziq-ovqat va dori tayyorlash uchun ishlatilgan.

    Arabcha sharob italyanchaga siroppo, undan fransuzchaga sirop shaklida o‘tgan. Shunday qilib, sirop fransuzchadan ruschaga, undan o‘zbekchaga qadam ranjida qilgan.

    Sharob so‘zi asliyatda ichimlik; sharbat; may kabi maʼnolarga ega. Uni o‘zbekchada ham ishlatamiz. Lekin tilimizga faqat uchinchi maʼnosi bilan o‘zlashgan. Sharob bilan o‘zakdosh sharbat esa o‘zbekchada mevalardan tayyorlangan shirin ichimlik maʼnosini anglatadi.

     

    Avariya – shikast degani

    Foto: Pixabay

    Kimdir “Avariya ham asli arabcha”, desa, tomdan tarasha tushgandek bo‘lsa kerak-a? Lekin shunday. Tadqiqotchilar fikricha, fransuz, italyan, ispan, nemis, polyak, ukrain, belorus, chex, rus kabi tillarda baʼzi tovush o‘zgarishlari bilan ishlatiluvchi bu so‘z arabcha avor – shikast, ziyon so‘zidan hosil bo‘lgan.

    Avariya rus tiliga XVIII asr boshlarida italyanchadan o‘zlashgan. Dastlab u asliyatdagi kabi shikastlanish, zarar ko‘rish maʼnosini bildirgan. Hammamizga maʼlum halokat maʼnosini o‘tgan asrda kasb etgan.

    Bu so‘z o‘zbekchada transportlar va texnik vositalarning buzilishi, ishdan chiqishini yoki baxtsiz hodisa, falokat maʼnosini anglatadi.

     

    Magazin xazinalar makonimi?

    Foto: Pixabay

    Magazin Yevropa tillarini kezib, oxiri nemis yoki fransuz tilidan rus tiliga o‘tgan, ruschadan esa o‘zbekchaga. U arabcha maxzan so‘zining ko‘plik shakli maxozindan, asliyatda xazina, qimmatli mollar saqlanadigan ombor, katta savdo joyi maʼnolarini anglatadi.

    Maxzan so‘zi tilimizga oldinroq kirib kelgan. Jumladan, Navoiy asarlarida bu so‘z xazina maʼnosida qo‘llanadi. Xazina va maxzan so‘zlarining o‘zagi bir.

    Inglizchada jurnallar magazine deb ham ataladi. Bu so‘z ham arabcha maxozinga borib taqaladi. Dastlab harbiy mulklarning bosma ro‘yxati shu so‘z bilan ifodalangani yoki bosma nashr ko‘chma maʼnoda “axborotlar ombori” bo‘lgani uchun jurnal magazin deb atala boshlagan.

    Magazin so‘zi o‘zbekchada qurol, apparat va asboblarning biror narsa joylashtirib qo‘yiladigan qismi maʼnosida ham ishlatiladi.

     

    Arsenal va admiral

    Foto: Pixabay. Kollaj: Daryo

    Har ikki so‘z ham harbiy sohaga oid. Arsenal o‘zbekchada qurol-aslaha yasaydigan, tuzatadigan, saqlaydigan joyni, qurol-yarog‘ omborini yoki ko‘p sonli biron narsa, katta zaxirani anglatadi. Bizga rus tilidan o‘tgan, rus tiliga esa fransuz tilidan o‘zlashgan. Fransuzcha arsenalning manbasi italyancha arsenale bo‘lgan. U arabcha dorus sinoye – sanoat uyi, ustaxona so‘ziga borib taqaladi.

    Arsenal juda ko‘p Yevropa tillariga kirib borgan. Inglizlarning mashhur “Arsenal” klubini bilsangiz kerak. London futbol jamoasiga bejiz bunday nom berilmagan – unga 1886-yili “Royal Arsenal” artilleriya zavodi ishchilari asos solgan. Demak, jamoa tarixi qurol-yarog‘ zavodiga bog‘lanadi.

    Admiral harbiy-dengiz flotidagi yuksak harbiy unvonni va shu unvonga ega bo‘lgan shaxsni bildiradi. Bu so‘zning ildizi arabcha amirul bahr – dengiz amiri, dengiz hokimi iborasidir. Admiral atamasi deyarli barcha Yevropa tillariga kirib borgan. O‘zbek tiliga rus tilidan, ruschaga esa holland tilidan o‘tgan.

    Bu so‘z dastlab arablar boshqaruvidagi Sitsiliyada ishlatilgan. Keyinchalik bu hududni normanlar bosib olgach, atama o‘rta asr fransuz tili va genuya tillariga ko‘chib o‘tgan.

     

    Maska, maskarad va masxara

    Foto: Pixabay

    Uchala so‘z ham o‘zbek tilida ishlatiladi. Aslida uchalasining ildizi bir.

    Maska fransuzchada masque, italyanchada maschera, ispanchada esa máscara shakliga ega. Bu so‘z arabcha masxarat(un) – ustidan kulish, ermaklash; niqob so‘ziga borib taqaladi. U Yevropa tillariga ko‘chgach, teatr aktyorlari va komiklar kiyadigan niqobni anglatgan.

    Maskarad maska, niqob va maxsus kiyimlar kiyib o‘tkaziladigan sayilni anglatadi. Talaffuzi arabcha masxaratga juda yaqinligini sezgan bo‘lsangiz kerak. Maskarad o‘zbekchaga italyan, fransuz, rus tillarini kezib yetib kelgan.

    Masxara o‘zbekchaga bevosita arab tilidan o‘tgan. O‘zlashtirish jarayonida masxarat so‘zi oxiridagi t tovushidan voz kechilgan.

     

    Tarif va taʼrif qarindoshmi?

    Foto: Pixabay

    Taʼrif so‘zini tarif shaklida xato yozish ko‘p uchraydi. Ammo alohida holatda tarif ham xato emas. Chunki o‘zbekchada tarif degan so‘z ham bor. Birinchi so‘z arabchadan o‘tgan bo‘lsa, ikkinchisi ruschadan kirgan. Tarixan ikkisining ildizi bir. Asliyatda taʼrif(un) so‘zi aniq­­­­­lash, izohlash, tanishtirish kabi maʼnolarni anglatadi. U boj to‘lovlari haqidagi eʼlon, to‘lovlar haqida eslatma maʼnosiga ham ega.

    Taʼrif so‘zi o‘zbekchada asliyatga mos maʼnoni, tarif esa to‘lov stavkasi maʼnosini bildiradi. Masalan, uyali aloqa kompaniyalari turli narx-navo va shartlarga ega tariflarni taklif etadi.

    Taʼrif va tarif o‘zbek tilidagi arafa, urf, maʼrifat kabi so‘zlar bilan o‘zakdosh.

     

    Xalat podshohlar kiyimimi?

    Foto: Pixabay

    Xalat nimaligini juda yaxshi bilasiz: o‘zi ham, yengi ham uzun ustkiyim. U arabcha xilʼat so‘zidan. Xilʼat asliyatda tuhfa qi­lin­­­gan libosni anglatadi. Bu so‘z xuddi shu shaklda tilimizda mavjud. U tuhfa qilingan to‘n, toza kiyim maʼnolarini anglatadi. Biroq hozir xilʼat so‘zi eskirib ulgurgan, uni jonli tilda ishlatmay qo‘yganmiz.

    Xalat so‘zi bizga ruschadan kirgan. Ruschaga esa turk tilidan o‘zlashgan. Turkchada hilat  podshohlar inʼom qiladigan to‘nni ifodalagan. Bizning xonliklar kabi Usmonli sultonligida ham to‘n kiydirish anʼanasi bo‘lgan. Odatda qoradan boshqa rangdagi choponlar taqdirlash uchun berilgan. Uni olganlar tez orada mansab pillapoyalaridan ham yuqorilagan.

    Bilasiz, to‘n kiydirish anʼanasi yurtimizda bugunga qadar saqlangan. U endi podshohlarning emas, oddiy odamlarning amaliga aylangan. Eʼzoz va hurmat izhori sifatida kishining yelkasiga chopon tashlanadi.

    Xalat rus tilida XVII asrda keng isteʼmolga kirgan. O‘zbekchada bu so‘z XX asrdan ishlatila boshlagan.

    26.08.2023, 21:57   Izoh (0)   43321
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Izoh (0)

    Kirish
    Javob qoldiring Bekor qilish

    Mavzuga doir

    Tilimizni bilamizmi: Tinch okeanning “Tinch okeani”dan farqi bor! Quloq o‘rgangan, lekin aslida xato iboralar

    09.05.2021, 14:29

    Tilimizni bilamizmi: unutilgan o‘zbekcha so‘zlar – “namoz”, “behi”, “kaptar”, “million” kabi so‘zlarning turkiychasi nima?

    15.05.2023, 16:33

    Tilimizni bilamizmi: “ammamning buzog‘i”, “alifni tayoq deydi”, “yelkamning chuquri ko‘rsin” – antiqa iboralarning maʼnosi nima?

    28.06.2023, 17:51

    Bular aslida ruscha emas: rus tiliga o‘zlashgan turkiycha so‘zlar

    19.07.2023, 10:45

    Tilimizni bilamizmi: qarich, quloch, chaqirim – qadimgi o‘lchov birliklari bugungi o‘lchovda nimaga teng?

    15.08.2023, 13:13

    Tilimizni bilamizmi: abituriyent, shpargalka, imtihon – trenddagi so‘zlar dastlab qanday maʼnoga ega bo‘lgan?

    10.08.2023, 19:45
    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Sizning muammoingiz yechimi


    Ilg‘or qurilish texnologiyalari asosida qad rostlayotgan Quyi Chotqol GES


    Oqtepa Lavashdan “Kulgili narxlar”: sevimli taomlar — har bir pozitsiya 10 mingdan 20 ming so‘mgacha bo‘lgan maxsus narxlarda


    Jamg‘armalar bilan qanday ishlash zarur: bank omonatlari, aksiyalar yoki investitsion paketlar? (davomi)


    UZTELECOM 10 Gbit/s tezlikdagi uy internetini foydalanuvchilarga taqdim etdi


    Chery gazga o‘tmoqda: kafolat to'liq saqlanib qolinadi, o‘rnatish esa 31 maygacha bepul! 


    Tarmoqda bolalar xavfsizligi : Octobankdan maslahatlar


    “Biznesni rivojlantirish banki” biznes uchun qulay innovatsion bank bo‘lishga intilmoqda


    Kapitalbank xodimlarining raqamli ko‘nikmalarini rivojlantirmoqda 


    “Akkermann sement” xalqaro forumi: qurilish materiallari sohasidagi muammolar keng tahlil qilindi


    “O‘zbekinvest” IUA aʼzosiga aylandi va Londonning global sug‘urta bozorida o‘z mavqeini mustahkamladi


    Abadiy ishonchlilik va xavfsizlik: GWM sohaning yangi standartlarini joriy etmoqda


    Ipoteka Bank OTP Group o‘zini o‘zi band qilganlarga yangi ipoteka dasturini ishga tushirdi: hujjatlarsiz, asabbuzarliksiz, samarali natijalar bilan


    Acıbadem shifoxonalar tarmog‘ida qon kasalliklarini zamonaviy davolash usullari: leykoz va boshqa kasalliklar


    Eng chuqur g‘or, eng baland ko‘prik va eng sirli maskan – Namanganga boramiz


    InfinBANK Visa Direct orqali xalqaro pul o‘tkazmalariga qo‘yilgan limitlarni oshirdi 

     

    Tavsiya etamiz

    “Ikki xonali uy uchun 715 mln so‘mdan”. “Daryo”dagi maqoladan so‘ng poytaxt hokimligi uysiz qolgan aholiga xonadon sotib olish uchun mablag‘ ajratdi

    28 may, 21:15

    Budapesht fasadlari: sanʼat ko‘chada yashaydi (foto)

    27 may, 10:00

    Gestapo va KGB xizmatida bo‘lgan buxorolik “Shtirlits”

    26 may, 19:00

    Ayol ovchilardan ilg‘or samolyotlarga qadar — Ukraina rus Shahed’larini qanday ovlaydi?

    19 may, 20:10
     
     
     

    So‘nggi yangiliklarga o‘tish

    Bu kadrlar tasodifan o‘ylab topilgan: aktyorlarning eng mashhur improvizatsiyalari

    Kino | 29 may, 14:50

    Chery gazga o‘tmoqda: kafolat to'liq saqlanib qolinadi, o‘rnatish esa 31 maygacha bepul!

    Reklama | 29 may, 13:30

    O‘zbekiston va Italiya strategik sherikligini mustahkamlash bo‘yicha deklaratsiya imzolandi

    O‘zbekiston | 29 may, 14:43

    Amerikalik qiz manti tugishni o‘rgatib minglab dollar ishlab topmoqda

    Layfstayl | 29 may, 14:30

    “An-Nassr” Ronaldu klubdan ketishini e’lon qilishga tayyorlamoqda — Marca

    Sport | 29 may, 14:12

    Moskva viloyatida O‘zbekiston va Rossiya muzeylarining bir asrlik noyob suratlari ko‘rgazmasi ochildi

    Madaniyat | 29 may, 14:06

    Abadiy ishonchlilik va xavfsizlik: GWM sohaning yangi standartlarini joriy etmoqda

    Reklama | 29 may, 12:00

    O‘zbekistonda may oyida qancha pensiya to‘langani ochiqlandi

    Iqtisodiyot | 29 may, 14:05

    O‘zbekistonda Italiya yetakchi kompaniyalari bilan Texnologik sheriklik dasturini ishga tushirish taklif qilindi

    O‘zbekiston | 29 may, 13:56
    Daryo About Us

    “Daryo” internet-nashrining (O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi (O‘zMAA, hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi) tomonidan 13.03.2015 yil sanasida 0944-sonli guvohnoma bilan ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga olingan. Matnli materiallarni to‘liq ko‘chirish yoki qisman iqtibos keltirishga, shuningdek, fotografik, grafik, audio va/yoki videomateriallaridan foydalanishga “daryo.uz” saytiga giperhavola mavjud bo‘lgan va/yoki “Daryo” internet-nashrining muallifligini ko‘rsatuvchi yozuv ilova qilingan taqdirda yo‘l qo‘yiladi. Chop etiladigan ba’zi ma’lumotlar 18 yoshga to‘lmagan foydalanuvchilarga mo‘ljallanmagan bo‘lishi mumkin. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» MChJ, 2013–2025

    Yosh bo‘yicha cheklov

    Xato topdingizmi? Ctrl+Enter’ni bosing

    • Foydalanish shartlari
    • Maxfiylik siyosati
    • Reklama
    Nimani qidiramiz?

    Sign In or Register

    Xush kelibsiz!

    Tizimga kiring yoki Roʻyxatdan oʻting.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Roʻyxatdan oʻting

    Roʻyxatdan oʻtganmisiz? Login.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Sizga parol elektron pochta orqali yuboriladi.

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Matnda xato topdingizmi?

    ×

    Rahmat. Biz sizning xabaringizni oldik va xatoni imkon qadar tezroq tuzatamiz.