• Profilga Kirish
  • 1744009905_435.svg 1744009905_642.svg

  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
Ўзбекча
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
    • USD12831.13
    • RUB161.07
    • EUR14542.8
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Toshkentda
      +32°C
      • Andijon
      • Qarshi
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Farg‘ona
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Termiz
      • Namangan
      • Toshkent
      • Navoiy
      • Toshkent vil
      • Nukus
      • Urganch
    • Daryo
      • Internet-nashr
      • Tahririyat haqida
      • Aloqa ma'lumotlari
      • Foydalanish shartlari
      • Maxfiylik siyosati
      • Yangiliklar arxivi
    • Reklama
    • Ijtimoiy tarmoqlar
      • Instagram | Rasmiy
      • Instagram | Lifestyle
      • Instagram | Sport
      • Facebook | Rasmiy
      • OK | Rasmiy
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Rus tilida
      • YouTube | Daryo Global
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • O‘zbekiston
      • Boshqalar
      • Navoiy
      • Toshkent viloyati
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Qashqadaryo
      • Surxondaryo
      • Xorazm
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Namangan
      • Farg‘ona
      • Andijon
      • Qoraqalpog‘iston
      • Toshkent sh.
      • Mehridaryo
      • Ob-havo
    • Markaziy Osiyo
      • O‘zbekiston (Mahalliy)
      • Afg'oniston
      • Qirg‘iziston
      • Qozog‘iston
      • Turkmaniston
      • Tojikiston
    • Dunyo
    • Pul
      • Biznes
      • Iqtisodiyot
      • Moliya
      • Kripto
    • Madaniyat
      • Kino
      • Kitob
      • Musiqa
      • Shou-biznes
    • Layfstayl
      • Ayollar sahifasi
        • Farzand
        • Go‘zallik
        • Karyera
        • Maslahatlar
        • Moda
        • Retseptlar
      • Texnologiyalar
        • Arxitektura
        • Gadjetlar
        • Ilm-fan
        • Koinot
        • Media
      • Avto
      • Qo‘ziqorin
      • Sayohat
      • Salomatlik
      • Ta’lim
        • Abituriyent
        • Ingliz tilini o’rganamiz
    • Sport
      • Futbol
      • UFC
      • Boks
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Ilm-fan

    Tasavvur qilish qiyin: bular aslida forscha so‘zlar

    O‘zbek tiliga fors tilidan kirgan so‘zlar juda ko‘p. Tilga o‘ta singishib ketganidan ular forscha ekanini deyarli bilmaymiz ham. Albatta, etimologiya yoki fors tilidan xabardor kishi ularni oson farqlay oladi. Biroq Yevropa tillari orqali kelgan forscha so‘zlar ham bor. Qiyofasi, mazmuni tamom begonalashib ketgan bunday so‘zlarni hatto til egalari ham tanishi qiyin. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so‘zlarning ba’zilarini sharhlaydi.

    Divan va devon

    Foto: Pixabay. Kollaj: Daryo

    Divan so‘zi o‘zbekchaga ruschadan o‘zlashgan, ruschaga esa fransuz tilidan kirgan. Fransuzchada kursi, o‘rindiq, yumshoq mebel ma’nosida qo‘llanadi. Fransuzlar bu so‘zni turkchadan olgan. Turk tilida u bir necha ma’noni anglatgan. Birinchi ma’nosi – sulton ayonlari majlisi. Keyingisi – ana shu majlis o‘tkaziladigan, keng va uzun o‘rindiqlari bor xona. Bu xonadagi o‘rindiqlar ham divan so‘zi bilan ifodalangan. Bu so‘zning tamom boshqa ma’nosi ham bo‘lgan – u she’rlar to‘plamini anglatgan.

    Divan so‘zini izohli lug‘at o‘tirish va yotish uchun mo‘ljallangan suyanchiqli, ikki chetida dastasi yoki yostiqchasi bo‘lgan yumshoq mebel deya ta’riflaydi. Bu so‘z jonli tilda ba’zan devon shaklida ham qo‘llanadi.

    So‘zning forschadan bevosita o‘zlashgan shakli – devon Alisher Navoiy asarlarida yuqoridagi kabi ma’nolarda qo‘llangan. U daftar, she’rlar to‘plami, davlat mahkamasi, davlat kirim-chiqim ishlari boshlig‘i, shoh saroyi kabi turli ma’nolarni ifodalagan. Bu so‘z hozirgi o‘zbek tilida ham shunga o‘xshash ma’nolarda ishlatiladi. Prezident administratsiyasi yaqin tarixda Prezident devoni deb atalardi. Devon Sharq mamlakatlarida davlatning bosh idorasini, ayrim vazirliklarning mahkamalarini, shunday mahkama binosini anglatgan.

    Pijama va yaktak-ishton

    Foto: Pixabay. Kollaj: Daryo

    Pijamaning asli-nasli forschaga borib taqaladi. Poy va joma so‘zlaridan, oyoq uchun kiyim degan ma’noni anglatadi. Yevropa tillariga hind tilidan o‘tgan. Rus tiliga esa nemis tilidan kirgan.

    Dastlab yengil va keng, belda bog‘ich bilan tutib turiluvchi ishtonlar shunday atalgan. Poyjoma turkiy xalqlarda ichto‘n – ishton deb nomlangan.

    Pijama Yevropaga XIX asr oxirlarida Hindistondan olib borilgan. Biroq u bu yerda XX asr boshlaridagina shuhrat qozongan. Pijama XX asrning 20-yillarida ayollar garderobiga ham kiritiladi, ammo o‘n besh yillardan so‘nggina ommalashadi.

    Hozir pijama asosan uyqu kiyimi sifatida ishlatiladi.

    “Shum bola” filmini eslang. Oldinlari issiq kunlarda erkaklar pijamaga juda o‘xshash kiyim – yaktak-ishton kiygan. Bu libos hozir ham nuroniylar orasida urfda.

    Kioska va ko‘shk

    Foto: Pixabay. Kollaj: Daryo

    Kioska nimaligini yaxshi bilsangiz kerak. Izohli lug‘at kioska so‘zini savdo-sotiq yoki boshqa maqsadlar uchun mo‘ljallangan pavilon; kichik do‘kon deya izohlagan. Ammo ko‘pchilik kioska deganda gazeta-jurnal sotadigan kichik do‘konni tushunadi. Jonli tilda shu ma’nosi ommalashgan.

    Kioska so‘zi bizga rus tilidan o‘zlashgan. Rus tiliga esa fransuz yoki nemis tilidan o‘tgan. Fransuzlar bu so‘zni turkchadan qabul qilgan. Turkchaga esa forschadan o‘tgan. Forscha ko‘shk o‘zbekchada ham qo‘llanadi. U Navoiy va Bobur asarlarida bezakli bino, qasr ma’nolarida ishlatilgan. Hozirgi tilimizda baland, bahavo qilib solingan yengil imoratni anglatadi va asosan o‘tmishdagi binolarni ifodalaydi.

    Forscha ko‘shk qadimgi oromiy-suryoniy tillaridagi ko‘shka so‘ziga borib taqaladi. U minora, saroy ma’nosiga ega bo‘lgan.

    So‘zdagi ma’no evrilishini qarang, bir paytlar shohlarning saroyi, boylarning hashamatli imoratlarini ifodalagan so‘z bugun torgina savdo uychasini anglatyapti.

    Sarafan va sarupo

    Foto: Pixabay. Kollaj: Daryo

    Sarafan xotin-qizlarning yengsiz, uzun va keng ust kiyimini bildiradi. Shu sabab ham bu so‘zni ayollar ko‘p qo‘llaydi. Sarafan va siz-u biz yaxshi biladigan sarpo so‘zlari bir o‘zakdan. Sarafan bizga rus tilidan o‘tgan, rus tiliga esa turkchadan o‘zlashgan. Turk tiliga forschadan kirgan. Sarupo so‘zi forscha sar – bosh, poy – oyoq so‘zlaridan yasalgan. Sarupo – bosh-oyoq kiyim.

    Podshohlar xizmati sabab e’tiborga tushgan kishilarni taqdirlash uchun ularga to‘n kiydirgan, ba’zan bosh-oyoq kiyim hadya etgan. Ana shu bosh-oyoq kiyim sarupo deb atalgan. Keyinchalik har qanday bir sidra kiyim sarupo deyila boshlagan. Vaqtlar o‘tib, so‘zdagi u tovushi tushgan va so‘z sarpoga aylangan. Sarpo hozirgi tilimizda bosh-oyoq kiyim va umuman kiyim-bosh ma’nosiga ega. Jonli tilda bu so‘z asosan to‘y-marosimlar bilan bog‘liq o‘rinlarda ishlatiladi. Masalan, kuyovning to‘y uchun hozirlangan kiyimlari sarpo deyiladi.

    Neft va naftalin

    Foto: Pixabay. Kollaj: Daryo

    Neft so‘zining qaysi tilga oidligi borasida turli qarashlar bor. Ba’zilar uni arabcha desa, ba’zilar forscha deydi. Izohli lug‘at uni forscha so‘z sifatida ko‘rsatgan. Bu so‘z neftning o‘zi kabi qadim. U oromiy-suryoniy tillaridagi neft so‘ziga borib taqaladi. U esa akkadcha naptu so‘zining o‘zgargan shakli. Naptu akkad tilidagi nabotu – yonmoq, porlamoq fe’lidan yasalgan.

    Alisher Navoiy bu so‘zni naft shaklida ishlatadi: otarlar kemaga qorurai naft, ya’ni kemaga shishaga solingan neft otadilar.

    Izohli lug‘at neft so‘zini turli yonilg‘ilar olinadigan qo‘ng‘ir yoki qora yog‘simon qazilma deya ta’riflaydi. “Devonu lug‘atit turk”da neft ma’nosida qora yog‘ so‘zi ishlatilgan. Neft va undan olinadigan yonilg‘ilarni yoshi kattalar qora yog‘ deb atashi hozir ham uchrab turadi.

    Naftalin o‘tkir hidli, qattiq oq kristall moddadir. U turmushda kuyadori sifatida qo‘llanadi. Bu so‘zning ildizi neft so‘ziga borib taqaladi. Bizga rus tilidan o‘zlashgan, rus tiliga esa fransuzchadan kirgan. Fransuzcha naphtaline so‘zining o‘zagi naphta, ya’ni neftdir. Naftalin dastlab neftdan olingan xushbo‘y modda ma’nosini anglatgan.

    Shaxmat va shashka

    Foto: Pixabay. Kollaj: Daryo

    Shaxmat so‘zi o‘zbekchaga ruschadan o‘zlashgan, ruschaga esa forschadan kirgan. Bu so‘z forscha shoh – sulton, podshoh va arabcha mot – o‘lim, o‘lish, yengilish so‘zlaridan yasalgan. So‘zma-so‘z shoh o‘limi demakdir. Chunki shaxmat o‘yinida shoh raqib donasi hujumidan himoya topolmay qoladi, yengiladi.

    Shashka ham ruschadan olingan. Ba’zi rus etimologlari uni shohning xotini ma’nosida sharhlasa, ba’zilari shoh so‘ziga ruscha kichraytirish-erkalash qo‘shimchasi -ka qo‘shilib yasalgan va kichik shaxmat ma’nosida qo‘llangan deb hisoblaydi. Ayrim manbalar bu so‘z polyakcha szachyga borib taqalishini aytadi. Bu so‘z polyakchada shaxmatni bildiradi.

    Jasmin va yosuman

    Foto: Pixabay

    Jasmin yoki Jasmina degan ismni eshitgan bo‘lsangiz kerak. Uni bugun o‘zbeklar ham qizlariga ism qilib qo‘yyapti. Jasmina ismidagi oxirgi -a xuddi Imona ismidagi kabi xato qo‘shilgan. Chunki so‘zning bunday shakli yo‘q.

    Jasmin forscha yosuman so‘zining Yevropa tillaridagi ko‘rinishidir. Menimcha, bu ism bizga rus, tatar, qozoq kabi tillar ta’sirida kirgan. Rus tilida bu so‘z dastlab yasmin shaklida qo‘llangan, XVIII asr oxirlaridan hozirgi ko‘rinishi ommalashgan.

    O‘zbek tilida bu so‘zning bevosita fors tilidan o‘zlashgan variantlari ham bor: yasmin, yosmin va yosuman. U xushbo‘y, oq, sariq, moviy to‘p gulli manzarali butadir. Yosuman shakli ko‘chma ma’noda hiylagar, makkor ayolni anglatadi. Shu nomdagi qahramon afsona, ertak va dostonlarda jodugar va hiylagar kampir obrazini gavdalantiradi. Masalan, Alisher Navoiyning “Farhod va Shirin” dostonidagi Yosuman yengilmas Farhodni hiyla bilan hushdan ketkazib, Xisrav huzuriga keltiradi.

    Bronza va birinj

    Foto: Pixabay. Kollaj: Daryo

    Bronza misning qalay, alyuminiy, kremniy, berilliy, qo‘rg‘oshin elementlari bilan qotishmasidir. Bu so‘z juda ko‘p Yevropa tillarida uchraydi. U bizga ruschadan o‘zlashgan, ruschaga esa fransuzchadan. Ko‘pchilik olimlarning fikricha, bu so‘zning asosi forscha birinj – misdir.

    Birinj shakli o‘zbekchada o‘zgarishsiz ham qo‘llanadi. Lekin u asosan badiiy asarlarda ishlatiladi:

    [Haykalni]... atayin qolip yasatib, atay birinjdan quyganidan keyin... izidan biror iltimosi bo‘lmog‘i ham tayin-da axir. (M. M. Do‘st, “Lolazor”.)

    Birinj Navoiy asarlarida ham bronza ma’nosida ishlatilgan.

    Limon va limu

    Foto: Pixabay

    Limon so‘zi dunyoning juda ko‘p tillarida uchraydi. Sitrus mevani ifodalovchi bu so‘z Yevropa tillariga arab tili orqali yetib borgan. Asli forscha. Izohli lug‘at bu so‘zni asosan janubiy mamlakatlarda o‘sadigan doimo yashil subtropik o‘simlik va uning tuxumsimon sariq nordon xushbo‘y mevasi deya ta’riflagan. Limon oxirgi 20–25 yil ichida O‘zbekistonda ham ko‘p yetishtiriladigan mevaga aylandi.

    Bu meva nomi Alisher Navoiy va Bobur asarlarida limu va lemu shakllarida uchraydi. “Boburnoma”da limonga shunday ta’rif beriladi: Yana limudur, bisyor bo‘ladur, ulug‘lug‘i yumurtqacha bo‘lg‘ay, yumurtqa andomliqtur.

    04.11.2023, 14:18   Izoh (0)   37136
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email

    Izoh (0)

    Kirish
    Javob qoldiring Bekor qilish

    Mavzuga doir

    Tilimizni bilamizmi: do‘ppi kiygan so‘zlar – g‘irt o‘zbekcha bo‘lib ketgan 15 ta o‘zlashma

    01.11.2022, 10:05

    Tilimizni bilamizmi: unutilgan o‘zbekcha so‘zlar – “namoz”, “behi”, “kaptar”, “million” kabi so‘zlarning turkiychasi nima?

    15.05.2023, 16:33

    Tilimizni bilamizmi: “ammamning buzog‘i”, “alifni tayoq deydi”, “yelkamning chuquri ko‘rsin” – antiqa iboralarning maʼnosi nima?

    28.06.2023, 17:51

    Tasavvur qilish qiyin: bular aslida arabcha so‘zlar

    26.08.2023, 21:57

    Kimning xayoliga kelibdi deysiz: Gibraltar, Sidney, Antaliya — asli odamlarning ismi bo‘lgan joy nomlari

    16.10.2023, 20:15

    Kazo-kazolar va hokazolar: maʼnosi keskin o‘zgarib ketgan 10 ta so‘z

    23.10.2023, 20:35
    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Sizning muammoingiz yechimi


    InfinBANK Visa Direct orqali xalqaro pul o‘tkazmalariga qo‘yilgan limitlarni oshirdi 


    Ipoteka Bank OTP Group o‘zini o‘zi band qilganlarga yangi ipoteka dasturini ishga tushirdi: hujjatlarsiz, asabbuzarliksiz, samarali natijalar bilan


    Ilg‘or qurilish texnologiyalari asosida qad rostlayotgan Quyi Chotqol GES


    “O‘zbekinvest” IUA aʼzosiga aylandi va Londonning global sug‘urta bozorida o‘z mavqeini mustahkamladi


    Abadiy ishonchlilik va xavfsizlik: GWM sohaning yangi standartlarini joriy etmoqda


    Jamg‘armalar bilan qanday ishlash zarur: bank omonatlari, aksiyalar yoki investitsion paketlar? (davomi)


    Chery gazga o‘tmoqda: kafolat to'liq saqlanib qolinadi, o‘rnatish esa 31 maygacha bepul! 


    Tarmoqda bolalar xavfsizligi : Octobankdan maslahatlar


    Oqtepa Lavashdan “Kulgili narxlar”: sevimli taomlar — har bir pozitsiya 10 mingdan 20 ming so‘mgacha bo‘lgan maxsus narxlarda


    Acıbadem shifoxonalar tarmog‘ida qon kasalliklarini zamonaviy davolash usullari: leykoz va boshqa kasalliklar


    “Biznesni rivojlantirish banki” biznes uchun qulay innovatsion bank bo‘lishga intilmoqda


    UZTELECOM 10 Gbit/s tezlikdagi uy internetini foydalanuvchilarga taqdim etdi


    Eng chuqur g‘or, eng baland ko‘prik va eng sirli maskan – Namanganga boramiz


    Kapitalbank xodimlarining raqamli ko‘nikmalarini rivojlantirmoqda 


    “Akkermann sement” xalqaro forumi: qurilish materiallari sohasidagi muammolar keng tahlil qilindi

     

    Tavsiya etamiz

    “Ikki xonali uy uchun 715 mln so‘mdan”. “Daryo”dagi maqoladan so‘ng poytaxt hokimligi uysiz qolgan aholiga xonadon sotib olish uchun mablag‘ ajratdi

    28 may, 21:15

    Budapesht fasadlari: sanʼat ko‘chada yashaydi (foto)

    27 may, 10:00

    Gestapo va KGB xizmatida bo‘lgan buxorolik “Shtirlits”

    26 may, 19:00

    Ayol ovchilardan ilg‘or samolyotlarga qadar — Ukraina rus Shahed’larini qanday ovlaydi?

    19 may, 20:10
     
     
     

    So‘nggi yangiliklarga o‘tish

    O‘zbekiston va Italiya strategik sherikligini mustahkamlash bo‘yicha deklaratsiya imzolandi

    O‘zbekiston | 29 may, 14:43

    Chery gazga o‘tmoqda: kafolat to'liq saqlanib qolinadi, o‘rnatish esa 31 maygacha bepul!

    Reklama | 29 may, 13:30

    Amerikalik qiz manti tugishni o‘rgatib minglab dollar ishlab topmoqda

    Layfstayl | 29 may, 14:30

    “An-Nassr” Ronaldu klubdan ketishini e’lon qilishga tayyorlamoqda — Marca

    Sport | 29 may, 14:12

    Moskva viloyatida O‘zbekiston va Rossiya muzeylarining bir asrlik noyob suratlari ko‘rgazmasi ochildi

    Madaniyat | 29 may, 14:06

    O‘zbekistonda may oyida qancha pensiya to‘langani ochiqlandi

    Iqtisodiyot | 29 may, 14:05

    Abadiy ishonchlilik va xavfsizlik: GWM sohaning yangi standartlarini joriy etmoqda

    Reklama | 29 may, 12:00

    O‘zbekistonda Italiya yetakchi kompaniyalari bilan Texnologik sheriklik dasturini ishga tushirish taklif qilindi

    O‘zbekiston | 29 may, 13:56

    Fransiyada 299 nafar bolani zo‘rlagan jarroh 20 yilga qamaldi

    Dunyo | 29 may, 13:35

    “Sun’iy intellektdan umumbashariyat manfaatlari yo‘lida oqilona va samarali foydalanish zarur” — Shavkat Mirziyoyev

    O‘zbekiston | 29 may, 13:05
    Daryo About Us

    “Daryo” internet-nashrining (O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi (O‘zMAA, hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi) tomonidan 13.03.2015 yil sanasida 0944-sonli guvohnoma bilan ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga olingan. Matnli materiallarni to‘liq ko‘chirish yoki qisman iqtibos keltirishga, shuningdek, fotografik, grafik, audio va/yoki videomateriallaridan foydalanishga “daryo.uz” saytiga giperhavola mavjud bo‘lgan va/yoki “Daryo” internet-nashrining muallifligini ko‘rsatuvchi yozuv ilova qilingan taqdirda yo‘l qo‘yiladi. Chop etiladigan ba’zi ma’lumotlar 18 yoshga to‘lmagan foydalanuvchilarga mo‘ljallanmagan bo‘lishi mumkin. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» MChJ, 2013–2025

    Yosh bo‘yicha cheklov

    Xato topdingizmi? Ctrl+Enter’ni bosing

    • Foydalanish shartlari
    • Maxfiylik siyosati
    • Reklama
    Nimani qidiramiz?

    Sign In or Register

    Xush kelibsiz!

    Tizimga kiring yoki Roʻyxatdan oʻting.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Roʻyxatdan oʻting

    Roʻyxatdan oʻtganmisiz? Login.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Sizga parol elektron pochta orqali yuboriladi.

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Matnda xato topdingizmi?

    ×

    Rahmat. Biz sizning xabaringizni oldik va xatoni imkon qadar tezroq tuzatamiz.