Afrikalik deganda ko‘z oldimizga qora tanli kishi keladi. Bu qit’a vakillarini oson tanish, ajratish mumkin. Biroq so‘z dunyosida bunday emas. O‘zbekchada Afrika tillaridan kelgan bir nechta so‘z bor. Ularning ba’zilari o‘zbekchaga singib, moslashib ketgan, o‘zimizning qorako‘z so‘zlarga aylangan. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday afrikalik so‘zlarni sharhlaydi.
Banan: o‘zi osiyolik, so‘zi afrikalik
Banan so‘zining kelib chiqishi haqida har xil qarashlar bor. Izohli lug‘at uni arabcha banan – barmoq so‘ziga bog‘laydi. Ingliz va rus tilidagi manbalar esa boshqacha qarashni ilgari suradi.
Bir taxminga ko‘ra, banan bakongo yoki kongo xalqi tilidagi banam so‘zidan hosil bo‘lgan. U Yevropa tillariga portugal tili orqali XVI asrda o‘tgan. Boshqa bir qarashga ko‘ra, volof tilidagi banana so‘zi ispan yoki portugal tillari vositasida Yevropa tillaridan qo‘nim topgan. Rus tiliga fransuz tilidan o‘zlashgan va XVIII asr boshlaridan ommalashgan.
Bakongo Kongo va Angolada yashovchi xalq bo‘lib, kikongo tilida so‘zlashadi. Voloflar esa Senegal, Gambiya, Mavritaniya kabi G‘arbiy Afrika mamlakatlarida yashovchi xalq. Volof tili Senegalning rasmiy tillaridan biridir.
Olimlar afrikancha banam va banananing arabcha banan bilan ildizi bir ekanini taxmin qiladi. Banan to‘pmevasi barmoqlarga o‘xshagani uchun shunday nom berilgan bo‘lishi ehtimoli katta.
Bananning vatani Janubi-sharqiy Osiyo sanaladi. Hozir Hindiston, Xitoy, Uganda, Filippin, Indoneziya, Ekvador kabi mamlakatlar eng yirik banan yetishtiruvchilardir. 2021 yili dunyoda 170 million tonna banan hosili olingan. Shundan 25 foizi Hindiston va Xitoy hissasiga to‘g‘ri keladi.
Zebra – Afrika yovvoyi oti
Zebrani kino va multfilmlarda, balki, hayvonot bog‘ida ko‘rgandirsiz. Oq va qora ko‘ndalang yo‘l-yo‘l chiziqli terisi bor. Otsimonlar oilasiga mansub bu hayvon Sharqiy va Janubiy Afrika savannalarida hamda tog‘ hududlarida tarqalgan.
Zebra so‘zining kelib chiqishi haqida turli qarashlar bor. Shulardan biriga ko‘ra, u bantu tillaridagi zebra so‘zidan hosil bo‘lgan. Bu so‘zni som tillari guruhiga mansub amhara tiliga oid degan fikrlar ham bor.
Boshqa bir talqinga ko‘ra, zebra lotincha equiferus – yovvoyi ot so‘zidan hosil bo‘lgan.
Antik davrlarda yunonlar va qadimgi rimliklar bu hayvonni hippotigris – ot yo‘lbars deb atagan.
Zebra so‘zi dunyoning juda ko‘p tillarida turli talaffuz variantlarida uchraydi.
Kafe, kofe va qahva
Bu uch so‘zning o‘zagi bir – arabcha qahva. Ammo qahva arabchaga amhara tilidan o‘tgan. Habashistondagi Kaffa hududi qahvaning vatani sanaladi. Ichimlikka ana shu hudud nomi berilgan. Bugungi Efiopiya janubidagi Sidamo, Kaffa, Arsi va Harar hududlaridagi tog‘ o‘rmonlarida turli-tuman qahva daraxtlari o‘sadi. Butun dunyodagi Coffea arabica – arab qahvasi o‘simliklari Janubiy Efiopiyadagi qahva daraxtlarining avlodlaridir. Bu nav juda ommalashgan, jahondagi qahva ekinlarining 60 foizi arab qahvalaridir.
Qahva so‘zi arab va turk tillari orqali Yevropa tillariga kirib borgan. Manbalarda yozilishicha, ilk qahva uylari Makka shahrida 1510 yili ochilgan, 1530 yili bu ichimlik Turkiya hududlariga yetib borgan. Qahva urug‘i yoki uning tolqoni qo‘shib tayyorlanadigan ichimlik tez orada Yevropada ham dovruq qozongan.
Qahva Yevropa tillariga ba’zi tovush o‘zgarishlari bilan o‘zlashgan. Masalan, ruschaga kofe shaklida kirgan.
Kafe ham qahvaning ayni o‘zi. Dastlab qahva ichiladigan joy bo‘lgan kafe keyinchalik kichik restoranga aylangan – unda tamaddi qilish, hordiq chiqarish ham mumkin bo‘lgan.
Baobab – maymun daraxti
Baobab haqida o‘qigan, eshitgan bo‘lsangiz kerak – dunyodagi eng yirik daraxt. Tanasining diametri 8 metrga yetadi, bo‘yi 18–25 metr atrofida bo‘ladi. Afrika va Avstraliyaning quruq tropik savannalarida o‘sadi.
Baobab so‘zi amhara tilidagi bamiba – maymun daraxti so‘zidan hosil bo‘lgan. Bu ulkan daraxtning mevasini maymunlar oson qo‘lga kirita olgani uchun mevaga maymun noni deb nom berilgan. Uni maymunlar yeydi ham. Baobab mevasi oziq-ovqat yoki ziravor sifatida ishlatiladi.
Baobab so‘zi arabcha abu hibob – urug‘lar otasi birikmasidan yasalgan degan qarash ham bor.
Shimpanze va makaka
Shimpanze va makaka – maymun turi. Shimpanze Afrikada tarqalgan, makaka esa Osiyoda. Makakalarning berber makakasi turigina Osiyodan tashqarida – Shimoliy Afrika va Gibraltarda yashaydi.
Shimpanze bantu tillariga mansub luba tilidagi kivili chimpenze – odamga o‘xshash maxluq, maymun so‘zidan olingan. Makaka esa bantu tillaridagi makaku so‘zidan yasalgan.
Bu ikki so‘z bizga rus tili orqali yetib kelgan. Shimpanze ruschaga fransuz tilidan kirgan bo‘lsa, makaka lotinchadan o‘zlashgan.
Zombi – manqurt degani
Zombi so‘zi oxirgi 15–20 yil ichida o‘zbekchada ham ommalashdi. U begona odam yo vosita ta’sirida birovning buyrug‘iga, xohish-irodasiga so‘zsiz bo‘ysunadigan, mustaqil fikrlay olmaydigan, o‘z shaxsi va erkiga ega bo‘lmagan kishini anglatadi. Bu ta’rif janrlarga ko‘ra farqlanishi mumkin. Masalan, fantastikada zombilar qandaydir virusga chalingan odamlar, ba’zan esa hayvonlardir. Ular o‘zini mutlaqo boshqara olmaydi, boshqalarga hujum qilish, ularga virus yuqtirish yoki halok qilishga harakat qiladi.
Bu so‘z o‘zbekchaga inglizchadan o‘zlashgan, inglizchaga esa bantu tillariga mansub kimbundu tilidan o‘tgan. Kimbundu tili asosan Angolada, qisman Kongo Demokratik Respublikasi va Zambiyada tarqalgan. Kimbundu tilidagi nzumbe so‘zi jon, ruh ma’nosini anglatadi.
Gnu ohulari va gerenuk
Gnu ohulari Afrika haqidagi hujjatli filmlarda qulog‘ingizga chalingan bo‘lsa kerak. Afrikada tarqalgan, buqaga o‘xshab ketadigan antilopa turi. Gnu so‘zini nemis sayyohi Georg Forster iste’molga kiritgan. U Janubiy Afrika xalqlarining koysan tilidagi i-ngu so‘zini gnoe shaklida qo‘llagan. Bu so‘z ayni shu antilopa turini ifodalash uchun ishlatilgan.
Gerenuk esa ko‘pchilikka notanish. Bu hayvon jirafa ohu deb ham ataladi, chunki bo‘yni uzun bo‘ladi. Gerenuk somali tilidagi gáránúug so‘zidan hosil bo‘lgan. Bu jonivor Efiopiya, Somali va Tanzaniya hududlaridagi savannalarda yashaydi.
Safari – ov safari
Safari so‘zi dastlab Sharqiy Afrika bo‘ylab ov uchun uyushtirilgan sayohatlarni ifoda etgan. Keyinchalik bu tushuncha Afrikaning boshqa hududlari uchun ham ishlatila boshlagan. So‘zning ma’nosi bora-bora o‘zgarib ketgan. Safari bugun yovvoyi tabiatga qilinadigan nisbatan arzon ekskursiyalarni anglatadi. Bunda odatda yirtqich hayvonlar suratga olinadi. Vikipediyaga ko‘ra, ba’zi mamlakatlarda yo‘lboshlovchilar bilan ta’minlanadigan safarilar yirik xizmat turiga aylangan.
Ov safarilari hozir ham uyushtirib turiladi. Afrikadagi ayrim mamlakatlarning budjetini aynan ov safarilari anchagina to‘ldiradi.
Safari so‘zi suahili tilidan Yevropa tillariga o‘tgan va ommalashgan. Suahili – bantu tillariga mansub til. Bu tilda so‘zlashuvchilar – suahililar Tanzaniya, Keniya va Mozambikda yashaydi. Suahili tili o‘zlashmalarga boy, ayniqsa arabchadan ko‘p so‘z olgan. Bu til lug‘at boyligining yarmini arabcha so‘zlar tashkil etadi. Safari ham shulardan biri. U siz-u bizga yaxshi tanish va o‘zbek tilida ham qo‘llanadigan safar so‘zidan yasalgan.
Izoh (0)