Ma’noning tubdan o‘zgarishi o‘zlashma so‘zlarda ko‘p uchraydi. Boshqa tilga o‘tgan so‘z ko‘pincha o‘sha tilning tabiatiga, issiq-sovug‘iga moslashadi, ba’zan qiyofasi va ma’nosini o‘zgartiradi. Bu holat tilning o‘z so‘zlari orasida ham kuzatiladi. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so‘zlardan ba’zilarini sharhlaydi.
Kazo-kazolar va hokazolar
Bu ikki so‘z tilimizda tez-tez qo‘llanib turadi. Lekin ularning asl ma’nosi nimaligi haqida ko‘pchilik bilavermasa kerak.
Kazo so‘zi arabchada shunday, shu kabi ma’nolarini anglatadi. O‘zbekchada juft holda ishlatiladi. Kazo-kazolar iborasi ilm, amal, boylik, donolik kabi xislatlari bilan tanilgan yuqori martabali kishilarni anglatadi:
G‘iyosiddin tilmochlik qilib yurgan kezlarda shaharning kazo-kazolari bilan og‘iz-burun o‘pishib qoldi. (S. Ahmad, “Hukm”.)
Bu so‘z asosan og‘zaki tilda va badiiy matnlarda uchraydi.
Hokazo so‘zi ham arab tilidan kirgan, asliyatda shunaqa, xuddi shunday; shunday qilib, shu tarzda ma’nolarini anglatadi. O‘zbek tilida odatda va bog‘lovchisi bilan birga qo‘llanib, shu singari, shunga o‘xshagan(lar), boshqalar ma’nolarini anglatadi:
Ayol urushga ketgan eri, o‘zining ishi, turmushi va hokazolar haqida gapirdi. (Oybek, “Quyosh qoraymas”).
Taqsir: maqtovmi yoki yerga urish?
Taqsir so‘zi ham boshida kamina so‘zi kabi kamtarlik ma’nosini bildirgan. Keyinchalik ma’nosi va qo‘llanish yo‘sini o‘zgarib ketgan.
Taqsir arabchadan olingan, asliyatda qisqartirish, kamaytirish; kamchilik; sustkashlik, beparvolik ma’nolarini anglatadi. Taqsir va qusur so‘zlarining o‘zagi bir.
Eski tilimizda odamlar o‘zi haqida faqir, qulingiz, taqsiringiz kabi so‘zlarni ishlatgan. Taqsiringiz degani qusurli, aybli, gunohli suhbatdoshingiz, ya’ni men deganidir.
Keyinchalik bu so‘zning ma’nosi teskarisiga o‘zgarib ketgan va u endi so‘zlovchiga emas, tinglovchiga nisbatan qo‘llana boshlagan. Kuzatishlarimga ko‘ra, XIX asr oxirlaridan boshlab taqsir murojaatda hurmatni bildiruvchi so‘zga aylangan:
– Gapingiz nuqul haqiqat, taqsir, – dedi Olchinbek. (K. Yashin, “Hamza”.)
Chavandozlar chapaqay bo‘ladimi?
Chavandoz so‘zi forschadan o‘zlashgan. Asliyatda chapandoz shaklida bo‘lgan va chap qo‘l bilan o‘q otuvchi; chapdast; mohir ma’nolarini ifodalagan. U o‘zbek tilida ot choptirish, uloq chopish, otda o‘ynash san’atini egallagan odam, ko‘chma ma’noda esa ilg‘or, peshqadam mazmuniga ega:
Ikki chavandoz yonma-yon ot yo‘rttirib kelardi. (H. G‘ulom, “Mash’al”.)
Chavandozning sof o‘zbekcha varianti – chopag‘on. So‘zlashuvda chovag‘on, chavag‘on shaklida ishlatiladi.
Nega chavandoz so‘zi bunday ma’no o‘zgarishiga uchragan? Menimcha, uning mohirlik, epchillik ma’nosi shunday evrilishga sabab bo‘lgan. Asli forscha chapdast so‘zida ham chap qo‘lga ishora bor. Demak, chapaqaylar o‘naqaylarga nisbatan uddaburon, chaqqon ko‘ringan.
O‘zbek tilida chapandozdagi kamon otish mazmuni ham yo‘qolgan. Lekin qadimda bu kasb egalari uchun kamon otish muhim edi. Chunki ot choptirish san’atini egallagan kishilar ko‘pincha usta jangchi ham bo‘lgan.
Qoyil va qoyilmaqom
Qoyil so‘zi o‘zbekchada zavqlanib yoki tan berib ofarin o‘qishga, tasanno aytishga arzirli; ofarin, tasanno ma’nolarini bildiradi:
Belim qisib, qovurg‘amni shishirding,
Do‘stim, sening zo‘rligingga qoyilman. (“Alpomish”)
Lekin u asliyatda zavq va tahsin ma’nosiga ega emas. Arabchada qoyil aytuvchi, so‘zlovchi, gapiruvchini yoki hikoya, naql qiluvchini bildiradi. Gapirayotgan yoki biror hikoyani so‘zlab berayotgan bo‘lsangiz, demak, qoyilsiz.
Ammo o‘zbekchada so‘zdagi ma’no gapiruvchiga emas, tinglovchiga ko‘chgan. Agar qiziqarli, zavq beradigan gaplarni aytsangiz yoki biror ishingiz sabab hayratlantira olsangiz, siz emas, boshqalar qoyil bo‘ladi, qoyil qoladi.
O‘zbekchada bu so‘z qatnashgan qoyil qilmoq, qoyil qoldirmoq, qoyil qolmoq, qoyil bo‘lmoq, qoyillatmoq, qoyilmaqom kabi so‘z va iboralar ham bor.
Mirishkorning ovi
Mirishkor so‘zi o‘z ishining tajribali, mohir ustasi; tajribakor, omilkor kabi ma’nolarga ega va asosan dehqonchilik bilan bog‘liq mazmunda ishlatiladi: mirishkor dehqon, mirishkor bog‘bon. Ba’zan boshqa kasb-hunar egalariga nisbatan ham qo‘llanadi:
Sulton bo‘zchi... o‘z hunarining mirishkori hisoblanar edi. (A. Muxtor, “Opa-singillar”.)
Biroq dastlab bu so‘z dehqonchilik, bog‘bonchilik yoki bo‘zchilikka umuman aloqador bo‘lmagan. Arabcha mir – amir, boshliq va forscha shikor – ov so‘zlaridan yasalgan mirshikor ov boshlig‘i, ovni boshqaruvchi, ovga mutasaddi kishi degan ma’noni anglatgan. Xonlarning ov tashkil qiluvchi mulozimi – mirshikori bo‘lgan. U xonning qo‘rig‘i, ya’ni ov xo‘jaligini boshqargan.
Vaqt o‘tib, mirshikor tovush o‘zgarishiga uchragan va mirishkorga aylangan. Bu o‘zgarish shaklgagina emas, ma’noga ham ta’sir ko‘rsatgan. Endi u ovga bog‘liq ma’noda qo‘llanmaydigan bo‘lgan.
Kim sipo ko‘rinadi?
Sipoh so‘zi forschada qo‘shin, askar ma’nolariga ega. O‘zbekchada esa saroy amaldori, jangchi, askar, shaxmat donasi kabi ma’nolarda qo‘llanadi. Masalan, Amir Temur va Bobur qo‘shinida otliq askar – sipohiylar xizmat qilgan.
Kamtar, kamsuqum, oddiy, og‘ir-vazmin kabi ma’nolarda qo‘llanadigan sipo so‘zi ana shu sipoh bilan bir so‘z, oxiridagi h tovushi talaffuzda yo‘qolgan xolos.
Xo‘sh, askar, jangchi ma’nosi nega kamtar-kamsuqum yoki og‘ir-vazminga aylanib qoldi? Sipohiylar, ya’ni oddiy askarlar odatda kichik lavozim va unvon egasi bo‘ladi, birovga rahbarlik qilmaydi. Aksincha, ularga rahbarlik qiladigan, nazoratda tutadiganlar ko‘p bo‘ladi. Sipoh boshliq yoki qo‘mondonning izni, buyrug‘isiz ortiqcha harakat qilmaydi, qilolmaydi. Safda ham qimir etmay, tartib bilan turadi. Yo‘qsa, jazolanishi hech gap emas. Ana shu holat sipoh so‘ziga ko‘chma ma’no yuklanishiga olib kelgan. Kamtar, og‘ir vazmin ma’nosini olgan sipoh sipo shaklida qo‘llana boshlagan va askarlik ma’nosini butkul yo‘qotgan.
Mug‘ombirning ta’biri
Mug‘ombir arabchada muabbar shaklida ishlatiladi. Ta’bir so‘zi bilan o‘zakdosh. Asliyatda tushni ta’bir qiluvchi ma’nosini anglatadi. O‘zbek tiliga yetib kelguncha tovush o‘zgarishlariga uchragan va mug‘ombir shakliga kirgan.
Tushni ta’birlash – qiyin ish. Tush ta’birining bittasi to‘g‘ri chiqsa, kamida o‘ntasi xato chiqadi. Ta’birchilarning so‘zi haqiqatga mos kelavermaganidan ularga ishonch yo‘qolib, nomlariga salbiy ma’no yuqqan bo‘lsa ne ajab.
Mug‘ombir so‘zi o‘zbekchada aldoqchilik bilan ish ko‘ruvchi; ayyor, quv ma’nosida qo‘llanadi:
Mirzakarimboy ilonning yog‘ini yalagan odam edi... mug‘ombir, puxta-pishiq... har ishda ehtiyotkorlikni ma’qul ko‘rar edi. (Oybek, “Tanlangan asarlar”.)
G‘urraning evrilishi
Agar g‘urra so‘zi o‘zbekchada ham arabchadagi kabi ma’no ifodalaganda, “G‘urrangiz yarashib turibdi” degan gapdan birov kulmagan yo ensasini qotirmagan bo‘lardi. Chunki u asliyatda otning oq qashqasi; gajak, kokil degan ma’noni anglatadi. Biroq o‘zbekchada butkul boshqa mazmunda qo‘llanadi. Ma’nosi o‘zgarib ketgan bo‘lsa-da, joyi asliyatdagidan ko‘p ham o‘zgarmagan – u peshona yoki boshda hosil bo‘lgan qattiq shishni anglatadi:
Peshonamni ham g‘urra qildi-ya, ertagacha g‘urra yozilib ketsa go‘rga edi, shu turq-u tarovat bilan odamlarga qanday ko‘rinaman? (S. Ahmad, “Hukm”.)
Sahrodan kelgan yovvoyi
Yovvoyi so‘zi ko‘p ma’noli so‘z, u xonakilashmagan, madaniylashtirilmagan, zararli, o‘zlashtirilmagan, qo‘rqinchli, qoloq, odamovi kabi ma’nolarni anglatadi. U qadimgi turkiy tilda sahro ma’nosini ifodalagan yaba otidan hosil bo‘lgan. Dastlab o‘z-o‘zicha yashaydigan, o‘z-o‘zicha o‘sadigan ma’nosini anglatgan yabayi vaqtlar o‘tib yovvoyiga aylangan, ma’nolari ham kengaygan.
Eski turkiydagi yaba so‘zidan hosil bo‘lgan yobon so‘zi o‘zakdagi ma’noni saqlab qolgan. U dala, dasht ma’nosini bildiradi.
Terisini tashlagan tiyin
Tiyin so‘zi bir so‘mning yuzdan biriga teng pulni va shunday qiymatga ega bo‘lgan mayda chaqani bildiradi. Izohli lug‘at tiyin so‘zining olmaxon degan ma’nosini ham bergan, lekin bu so‘z qatnashgan misol keltirmagan. Tiyin so‘zi hozirgi tilimizda olmaxon ma’nosida qo‘llanganini uchratmaganman.
Lekin tarixda tiyin jonivor nomini bildirgan. “Devonu lug‘atit turk”da bu so‘z teging shaklida keladi va suvsarlar oilasiga mansub yirtqich hayvon deb izohlanadi. Teging juni qalin, mayin, qora-qo‘ng‘ir rangli sutemizuvchi hayvon bo‘lib, qimmatbaho mo‘ynasi uchun ko‘p ovlanishi natijasida kamayib ketgan. Teging vaqtlar o‘tib teyingga, so‘ng teyinga, undan keyin esa tiyinga o‘zgargan.
O‘zbek tilining etimologik lug‘atiga ko‘ra, natura bilan savdo qilingan vaqtlarda ayirboshlanadigan narsaning qiymati necha dona olmaxon terisi evaziga almashtirilishi bilan belgilangan, shu asosda teying so‘zining pul ma’nosi yuzaga kelgan. Shunday qilib, tiyin teri ma’nosini tamoman tashlagan.
Izoh (0)