O‘z tilini puxta bilish, fikrini aniq, ravon va xatolarsiz ifodalay olish haqiqiy o‘qimishli kishining muhim sifatidir. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib ba’zi so‘z va birikmalarning o‘ziga xosliklari, ma’no qirralari, bilib-bilmay yo‘l qo‘yadigan xatolarimiz haqida so‘z yuritadi.
Tinch okean
Bu okean nomini yozishda ko‘p xato qilamiz. O‘zim ham Tinch okeani deb yozish xatoligini bilgunimga qadar shunday yozardim. Nega Tinch okean degan so‘z to‘g‘ri?
Tinch so‘zi sifat sanaladi va sifatlovchidan keyingi ot egalik qo‘shimchasini olmaydi. Masalan, yashil daftar, katta kitob kabi birikmalarni yashil daftari, katta kitobi demaymiz. Bu shaklda ishlatadigan bo‘lsak, oldinroqda egalik qo‘shimchasi talab etadigan ot yoki otlashgan so‘z kerak:
O‘quvchining yashil daftari bor.
Agar ot tushib qoladigan bo‘lsa ham, uning borligini mazmundan bilib turamiz:
Yashil daftari bor.
Demak, kimningdir yashil daftari bor.
Yuqoridagi jumlalarda daftar so‘zidagi egalik qo‘shimchasini o‘quvchi so‘zi yoki gapda aks etmagan yashirin ega talab qilyapti. Agar ega bo‘lmasa, egalik qo‘shimchasi ham kerak emas.
Tinch okean so‘zi ingliz tilida Pacific Ocean, ruschada Тихий океан bo‘ladi. Har ikki tilda ham tinch so‘zi sifat bo‘lib kelyapti. Demak, Tinch nomli okean degan mazmun anglashilmayapti.
Tinch okean birikmasi qanday okean? so‘rog‘iga javob bo‘ladi. E’tibor bersangiz, Shimoliy Muz okeani nomida shimoliy so‘zi sifat bo‘lsa-da, undan keyin muz so‘zi kelyapti. Muz ot so‘z turkumiga mansub va undan keyingi so‘z egalik qo‘shimchasini olishi – to‘g‘ri.
Nimagadir Janubiy okean nomida Tinch okeandagi kabi xatoga yo‘l qo‘ymaymiz. Uni Janubiy okeani deb atamaymiz.
Agar Tinch okeani deyishni to‘g‘ri deb qabul qiladigan bo‘lsak, Janubiy okeanni Janubiy okeani, Qora dengizni Qora dengizi deyishimiz kerak. Bu esa o‘zbek tili nuqtayi nazaridan xatodir.
Joy nomida sifat kelsa, keyingi so‘zga egalik qo‘shimchasi qo‘shiladi, masalan, Yorqin qishlog‘i, “Quyoshli” mahallasi kabi, deganga o‘xshash e’tirozlar ham bo‘lishi mumkin. To‘g‘ri. Lekin bitta nozik jihat bor: bu so‘zlarni alohida ishlata olamiz. Yorqinga bordim, “Quyoshli”dan kelyapman, deyishimiz mumkin. Lekin okean nomini alohida ishlatmaymiz. Uning to‘liq va to‘g‘ri nomi birikma holatida yuzaga keladi: Tinch okean. Bu xuddi Yangiqishloq toponimiga o‘xshaydi. “Yangi” sifat bo‘lsa-da, undan keyingi so‘z egalik qo‘shimchasini olmagan va qo‘shma so‘zga aylangan. Ummon nomi bitta so‘zga aylanmagan bo‘lsa-da, tinch so‘zi sifatlovchi vazifasida. Qishloq va mahallalar nomida esa bunday emas.
Tinch okeani deyish juda urf bo‘lgan. Hatto o‘zbekcha Wikipedia ham, Google ham bu iborada xatoga yo‘l qo‘yadi. Biroq milliy ensiklopediyada ummon nomi to‘g‘ri yozilgan: Tinch okean. Ensiklopedik lug‘at (1988)da ham bu birikma xuddi shu shaklda berilgan.
Aytgancha, bu ummonning yana bir nomi bor: Buyuk okean. Xuddi shunday. Buyuk okeani emas.
Ichimlik suv
Biror xatoni to‘g‘ri deb bilgan va muttasil qilib yurgan kishi uning yanglishligini juda qiyin qabul qiladi. Agar qabul qilsa. Hatto so‘z va iboralar bilan bog‘liq holatda ham shunday.
Ichimlik suvi degan birikmani ko‘p eshitamiz, ishlatamiz. Shu ibora – xato. Tag-tomiri bilan. Nega? Ichimlik so‘zi o‘zbek tilida ichiladigan narsalarni, masalan, sharbat, suv kabilarni bildiradi. Ichimlik suvi deyilsa, ichimlikning suvi – suvning suvi deganga o‘xshash ma’no hosil bo‘ladi.
Aslida nima bo‘lishi kerak? Ichiladigan yoki ichgulik (bunisi endi ancha oliftaroq) suv. Xo‘p, ichimlik so‘zi bu o‘rinda g‘alati mashhurga aylangan, ichiladigan ma’nosida qo‘llanyapti, deylik. Unda birikmaning to‘g‘ri varianti ichimlik suv bo‘ladi. Chunki u sifatdosh o‘rnida kelyapti, u ifodalaydigan ma’noni beryapti. O‘rniga ma’nodoshini qo‘yib ko‘rganda ham, suv so‘ziga egalik qo‘shimchasi qo‘shilmaydi: ichiladigan suv.
Ekin-tikin uchun va boshqa xo‘jalik maqsadlarida ishlatidagan suv oqova suv bo‘ladi. Biror o‘zanda doim oqib turadigan suv oqar suv deyiladi. Yer ostidan sizib chiqadigan, zax suvi esa sizot suvdir. Ichimlik suv iborasi xuddi shunga o‘xshash.
Ichimlik ot so‘z turkumiga mansub-ku, ikki ot keladigan so‘z birikmalarida ikkinchi qismga egalik qo‘shimchasi qo‘shiladi, degan e’tiroz bo‘lishi mumkin. Bu o‘rinda ichimlik so‘zi otlik xususiyatini yo‘qotyapti. Xuddi kamon qosh, a’lochi bola, o‘lchagich asbob, o‘tloq joy kabi birikmalardagi birinchi so‘z kabi. Ayni birikmaga o‘xshash toshkentlik muxlis, farg‘onalik kishi birikmalarini olib ko‘raylik. Toshkentlik muxlisi, farg‘onalik kishisi demaymiz-ku!
Ichimlik suvi turaversa-chi, shunga tegib nima qilamiz, deganga o‘xshash mulohaza ham bo‘lishi mumkin. Unda suvning suvi iborasini ham to‘g‘ri deyishimiz kerak. Bunchalikka bormay turamiz.
Ichimlik suv birikmasini ruscha yoki inglizchaga o‘girib ko‘ring, suvdan oldingi so‘z sifat yoki sifatdosh bo‘ladi: питьевая вода, drinking water. To‘g‘ri, har bir til o‘ziga xos. Chog‘ishtirish har doim ham o‘rinli bo‘lavermaydi. Ammo bu holatdagi qiyoslovimiz fikrni dalillay oladi, menimcha.
Milliy ensiklopediyada ko‘p o‘rinlarda ichimlik suv varianti ishlatilgan, lekin ichimlik suvi tarzida qo‘llangan holatlar ham kam emas. Ensiklopedik lug‘atda esa ichimlik suv shakli ishlatilgan.
Internetni kuzatsangiz, ba’zi o‘rinlarda bu birikma to‘g‘ri ishlatilganiga ham guvoh bo‘lasiz.
Pulli va pullik: qay biri to‘g‘ri?
-li va -lik qo‘shimchalarini xato qo‘llash ko‘p uchraydi. Ayniqsa, og‘zaki nutqda -li o‘rnida -lik ishlatilishiga tez-tez guvoh bo‘lish mumkin. Bu holat yozma nutqqa ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi.
Hatto nufuzli nashrlarda ham -lik qo‘shimchasi bilan bog‘liq yanglishliklar ko‘zga tashlanadi. Masalan, pulli so‘zi o‘rniga pullik so‘zini ishlatish. Internetga qidiruv bersangiz, so‘z to‘g‘ri yozilgan holatlarga ham, xato yozilgan holatlarga ham duch kelasiz.
Nega pullik yo‘l deyish xato?
-lik mavhum ot yasovchi qo‘shimchadir: bolalik, kelinlik, tilshunoslik, temirchilik, tinchlik, tashkilotchilik, darslik.
-li esa sifat yasovchi qo‘shimchadir: bolali, mevali, aqlli, suvli, unumli, bilimli, yetarli, tushunarli, sezilarli, yeyishli.
Pulli yo‘l birikmasida pulli so‘zi yo‘lning qandayligini sifatlab kelyapti. Pullik so‘zi esa ot. Shu sababli uni qo‘llash xato.
Pulli so‘zi quyidagi ma’nolarga ega:
– puli bo‘lgan, puli bor;
– pul to‘lanadigan, pul evaziga olinadigan, beriladigan yoki qilinadigan;
– pul, tiyin qiymatidagi. Bu ma’noni ifodalaganda faqat miqdor ifodalovchi sonlar bilan keladi.
Pullik degan so‘z ham bormi? Bor. Lekin u izohli lug‘atga kirmabdi. Imlo lug‘atidan esa joy olgan. Bu so‘zning ma’nosi nima? U pul xususiyati, belgisini bildiruvchi otdir. Masalan:
G‘ijimlab tashlabsan-ku, pulligi qolmabdi buni!
Qog‘oz pul g‘ijimlab tashlanganidan pullik xususiyatini yo‘qotgan.
Ora yoki oro?
Badiiy matnlarda ko‘zga tez-tez tashlanadigan xatolardan biri jon(i)ga ora kirmoq iborasini qo‘llash bilan bog‘liq.
Ora – ikki narsa yoki nuqta o‘rtasidagi masofa.
Oro – zeb, ziynat, pardoz, oroyish; chiroy.
O‘zaro munozara qilayotgan, tortishayotgan yoki urishayotgan kishilar orasidagi ixtilofni bartaraf qilishga urinish oraga tushish yoki oraga kirish deyiladi.
Joniga ora kirmoq degani so‘zma-so‘z tushuntirilsa, muammo va jon orasiga tushmoq, jonni muammodan xalos etmoqdir.
Izohli lug‘atga ko‘ra ibora ikki xil ma’noda qo‘llanadi:
- halokatdan yoki biror ko‘ngilsiz voqeadan, tang holatdan saqlab qolmoq;
- qiyin, mushkul ahvoldan qutqarmoq, og‘ir paytda yordamga kelmoq, yordam qilmoq.
Izoh (0)