• Profilga Kirish
  • 1744009905_435.svg 1744009905_642.svg

  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
Ўзбекча
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
    • USD12831.13
    • RUB161.07
    • EUR14542.8
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Toshkentda
      +32°C
      • Andijon
      • Qarshi
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Farg‘ona
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Termiz
      • Namangan
      • Toshkent
      • Navoiy
      • Toshkent vil
      • Nukus
      • Urganch
    • Daryo
      • Internet-nashr
      • Tahririyat haqida
      • Aloqa ma'lumotlari
      • Foydalanish shartlari
      • Maxfiylik siyosati
      • Yangiliklar arxivi
    • Reklama
    • Ijtimoiy tarmoqlar
      • Instagram | Rasmiy
      • Instagram | Lifestyle
      • Instagram | Sport
      • Facebook | Rasmiy
      • OK | Rasmiy
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Rus tilida
      • YouTube | Daryo Global
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • O‘zbekiston
      • Boshqalar
      • Navoiy
      • Toshkent viloyati
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Qashqadaryo
      • Surxondaryo
      • Xorazm
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Namangan
      • Farg‘ona
      • Andijon
      • Qoraqalpog‘iston
      • Toshkent sh.
      • Mehridaryo
      • Ob-havo
    • Markaziy Osiyo
      • O‘zbekiston (Mahalliy)
      • Afg'oniston
      • Qirg‘iziston
      • Qozog‘iston
      • Turkmaniston
      • Tojikiston
    • Dunyo
    • Pul
      • Biznes
      • Iqtisodiyot
      • Moliya
      • Kripto
    • Madaniyat
      • Kino
      • Kitob
      • Musiqa
      • Shou-biznes
    • Layfstayl
      • Ayollar sahifasi
        • Farzand
        • Go‘zallik
        • Karyera
        • Maslahatlar
        • Moda
        • Retseptlar
      • Texnologiyalar
        • Arxitektura
        • Gadjetlar
        • Ilm-fan
        • Koinot
        • Media
      • Avto
      • Qo‘ziqorin
      • Sayohat
      • Salomatlik
      • Ta’lim
        • Abituriyent
        • Ingliz tilini o’rganamiz
    • Sport
      • Futbol
      • UFC
      • Boks
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Ilm-fan

    Chelyabinsk, Saratov, Tyumen – bu nomlar turkiycha ekanini bilarmidingiz?

    Bir zamonlar turkiy qavmlarning yeri bo‘lgan o‘lkalar vaqti kelib Rossiya imperiyasi tarkibiga o‘tdi. Biroq joy nomlarida o‘sha olis tarix izlari bugungacha saqlanib qolgan. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib nomi turkiy ildizga ega shunday joylar haqida hikoya qiladi.

     

    Chelyabinsk – Chalabiy shahri

    Foto: Pixabay / Kollaj: “Daryo”

    Chelyabinsk – aholi soni bo‘yicha Rossiyada sakkizinchi o‘rinda turuvchi shahar. Aholisi bir milliondan ortiq.

    Chelyabinsk shahri nomining kelib chiqishi haqida turli qarashlar bor. Eng keng tarqalgan talqinga ko‘ra, u kishi ismidan – Chalabiy so‘zidan kelib chiqqan. Chalabiy oti va unvoni turklarda keng tarqalgan. Shu nomdagi bir necha mashhur kishilar bor. Ammo manbalar bu so‘zni dastlab O‘rta Osiyodagi turkiy qavmlar o‘zlashtirganini ta’kidlaydi.

    Turkcha cheleb so‘zi xo‘jayin, ulug‘ zot, tangri kabi ma’nolarga ega. Ildizi suryoniycha ṣəlab – xoch so‘ziga borib taqaladi. O‘zbekchada qo‘llanadigan salib so‘zi ham ana shu o‘zakdan.

    Rus o‘lkashunosi Vladimir Vitevskiy fikricha, chelab – boshqirdcha so‘z. Ma’nosi – chelak yoki lavlagi. Olim Chelyabinsk chindan ham chelaksimon havzada joylashganiga e’tibor qaratadi.

     

    Orenburg – o‘rdagi shahar

    Foto: Wikipedia / Kollaj: “Daryo”

    Orenburg – Janubiy Uraldagi eng yirik shaharlardan biri. Unga 1734-yili imperator Anna Ioannovna qarori bilan asos solingan. Or (o‘qilishi – O‘r) va Yoyiq daryolari qo‘shilgan joyda bir qo‘rg‘on barpo etiladi. Uni daryo nomi bilan Or qal’asi deb ataydilar. O‘sha davrdagi urfga ko‘ra shahar-qo‘rg‘on nemischa uslubda Orenburg – Or daryosi bo‘yidagi shahar nomini oladi. Keyinchalik u bir necha bor Yoyiq daryosining quyi qismiga ko‘chiriladi. Eski o‘rnida faqat qal’a saqlanib qoladi. Qal’a o‘rnida hozir Orsk shahri qad ko‘targan. Shunday qilib, daryo nomi ikki shahar otiga ko‘chgan.

    Or daryosining nomi hozirgi o‘zbek tilida ham ishlatiladigan turkiy o‘r – chuqurlik, jarlik, o‘ra so‘zidan hosil bo‘lgan. O‘r qazmoq, o‘rga tushmoq, o‘ru qir kabi iboralarda ayni shu o‘r so‘zi qatnashgan. O‘r so‘zining tepalik, balandlik ma’nosi ham bor.

     

    Saratov – sariq tog‘

    Foto: Pixabay / Kollaj: “Daryo”

    Saratov – Volga bo‘yidagi yirik madaniy, iqtisodiy shahar. 1590-yili qo‘rg‘on sifatida tashkil etilgan.

    Shahar nomining kelib chiqishi haqida turli qarashlar bor. Eng keng tarqalgan fikrga ko‘ra, turkiy tillardagi sari tau – sariq tog‘ iborasi shahar nomiga asos bo‘lgan. Qal’a Volganing yuqori qirg‘og‘ida, tog‘lar atrofida qad ko‘targan. Bu tog‘lar atrofdan sariq-kulrang ko‘ringan. Mahalliy xalq uni sari tov deb atagan. Keyinchalik bu nom yon-atrof hududlarga va qal’aga nisbatan ham ishlatila boshlagan.

    Boshqa bir fikrga ko‘ra, shahar nomi turkiy tillardagi sar atav – pastlikdagi orol yoki sarik atov – qirg‘iy oroli iboralaridan hosil bo‘lgan.

    Toponim tarixini slavyan va eroniy tillarga bog‘lovchilar, turli afsonalarni asos qilib ko‘rsatuvchilar ham bor.

     

    Azov – adoqdagi shahar

    Foto: Pixabay / Kollaj: “Daryo”

    Azov – Don daryosi etagidagi shahar. Uning nomi kelib chiqishi bo‘yicha har xil qarashlar bor.

    Bir qarashga ko‘ra, oti joylashuviga ko‘ra qo‘yilgan. Shahar nomiga turkiycha azau so‘zi asos bo‘lgan. Turkiy tillarda azaq, azag‘, azau, adaq kabi shakllarda qo‘llangan bu so‘z quyi joy, tugallanish, oxir kabi ma’nolarni ifodalagan. Bugun biz ishlatadigan oyoq, adoq so‘zlari ham ana shu o‘zakka borib taqaladi.

    Ba’zi tarixchilarga ko‘ra, taxminan 1067-yili hududni qipchoqlar egallagan va Azov o‘rnidagi qishloqqa Azuvxon (Azoqxon) nomini bergan.

    Keyinchalik shaharga yaqin dengiz ham shunday nomlangan: dastlab sohilga tutash suvlar Azov dengizi deb yuritilgan bo‘lsa, vaqtlar o‘tib butun havza shu nom bilan atala boshlagan.

     

    Tyumen – o‘zimizning “tuman”

    Foto: Pixabay / Kollaj: “Daryo”

    Tyumen shahriga 1586-yili asos solingan. Tura daryosi bo‘yida. Aholi soni bo‘yicha Sibirdagi to‘rtinchi yirik shahar.

    Bu shahar nomining kelib chiqishi haqida turli qarashlar bor. Keng tarqalgan talqinlardan biriga ko‘ra, u turkiy tillardagi tuman – o‘n ming so‘zidan kelib chiqqan. Mahmud Koshg‘ariy bu so‘zni juda ko‘p va o‘n ming ma’nolarida izohlaydi.

    Tuman tarixda o‘n ming kishilik harbiy qismni, o‘n ming va undan ortiq askar yetkazib berish imkoniga ega hududiy birlikni ham ifodalagan. Ba’zilar shahar nomida shu ma’no bor deb hisoblaydi. Lekin buni ma’qullamaydiganlar ko‘p: Sibirda o‘zi hozir ham odam kam bo‘lsa, bu hudud o‘tmishda o‘n ming askar bera olgan bo‘lishi mumkin emas.

    Mantiqan asosli variant ham bor: Tyumen shahri pastlikda joylashgan. Sibir tatarlari tilida tuman so‘zi pastlik, uva ma’nosiga ega. Shahar nomi shu so‘zdan olingan. Sibir tatarlari tilidagi bu so‘z hozirgi o‘zbek tilida tuban shakliga ega. Uning bosh ma’nosi – quyi, past degani.

     

    Qirim – xandaqli shahar

    Foto: Pixabay / Kollaj: “Daryo”

    Qirim – juda qadim o‘lka. Miloddan oldingi 1-mingyillikda bu yerlarda kimmeriy, tavr va skif qabilalari yashagan. Shu bois antik adabiyotlarda Tavrika, Tavriya, Tavrida kabi nomlar bilan tilga olingan. Bu toponimlar tavr qabilasi nomidan kelib chiqqan. XIII asrda hudud Oltin O‘rda qo‘l ostiga o‘tadi. Shu davrdan e’tiboran Qirim nomi urfga kirgan.

    Qirim yarimorolining oti bo‘yicha turfa xil qarashlar bor. Qirim so‘zi qadimda bu hududda yashagan kimmeriy qabilasi nomidan kelib chiqqan degan fikr ham bor. Lekin uning ehtimoli kam. Chunki Qirim nomi ishlatila boshlagan paytda hududda bu qabilalar ham, ulardan nishon ham qolmagan edi.

    Eng keng tarqalgan bir talqinga ko‘ra, dastlab qo‘rg‘on, keyinchalik shahar bo‘lgan Qirimning nomi turkiy tillardagi qirim – chuqurlik, jarlik, xandaq so‘zlaridan yuzaga kelgan. Oldin shahar atrofida yirik mudofaa inshooti – xandaq bo‘lgan.

    E’tibor bergan bo‘lsangiz, qirim so‘zining talaffuzi o‘zimizning qir so‘zi bilan uyqash. Qir o‘zbekchada yassi tog‘, baland tekislik ma’nosiga ega. Chet, chekka ma’nosidagi qir so‘zi ham bor. Sidirmoq, tarashlamoq, yengil o‘ymoq ma’nosidagi qirmoq so‘zini ham ishlatamiz.

    Ba’zilar Qirim nomini mening qirim ma’nosida ham sharhlaydi.

    Qirim yarimorolida asli turkiycha bo‘lgan joy nomlari juda ko‘p. Chunki o‘lkani ruslar egallagunga qadar bu yerda asosan turkiy tilli qavmlar yashagan va juda ko‘p yerlarga ular nom bergan.

    Qirim so‘zini ruschaga taqlidan Qrim shaklida yozish urfga kirgan. Lekin bu xato. Chunki uning talaffuzi chaqirim so‘zidagi qirim bilan bir xil. Xorijiy joy nomlarini, ayniqsa asli turkiy bo‘lgan toponimlarni o‘zbek tili qoidalariga ko‘ra yozish kerak.

     

    Ural – o‘ralgan joy

    Foto: Pixabay / Kollaj: “Daryo”

    Ural – Rossiyadagi geografik hudud. Shu nomdagi tog‘ va daryo, qishloq va shaharchalar bor.

    Ural nomining kelib chiqishi haqida turfa xil qarashlar bor. Rus tilining mahalliy tillar bilan aloqasini o‘rgangan mutaxassislar bu so‘z boshqird tiliga mansub degan xulosaga kelgan. Chunki mahalliy xalq va elatlar tilida faqat boshqird tilidagina bu joy nomi shu shaklda ishlatiladi. Xanti, mansi, udmurt, komi kabi xalqlar hududga boshqa nom berganlar.

    O‘r so‘zi boshqird tilida eskidan ishlatiladi, u qadimgi turkiy tilga mansub. O‘zbek tilidagi tepalik, balandlik ma’nosidagi o‘r so‘zi ham ayni shu so‘zga borib taqaladi. O‘r-qir, o‘rlamoq, o‘ralamoq, o‘rkach kabi so‘zlar o‘r ildizidan o‘sib chiqqan.

    Taniqli geograf olim Eduard Murzayev ruslar Uraltov nomini boshqirdlardan XVI asr o‘rtalarida o‘rganganini yozadi. Shu bois bu nom turkiycha orol yoki o‘ral (o‘ralmoq) nomlariga bog‘lanadi.

    O‘ral so‘zi boshqird tilida belbog‘ ma’nosiga ham ega. Boshqirdlarning “O‘ral botir” nomli xalq dostoni ham bor.

    Agar ozgina diqqat bilan tinglasangiz, boshqirdchani tushunsa bo‘ladi. Tatarcha, qozoqcha va turkmancha qorishmasiga o‘xshaydi.

    12.02.2024, 14:10   Izoh (0)   25476
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email
    #Soʻz#Maʼno#Soʻz maʼnosi#Etimologiya#Qiziqarli#Kolumnistika#Til#Oʻzbek tili#Lugʻat boyligi#Turkiy soʻzlar#Orif Tolib

    Izoh (0)

    Kirish
    Javob qoldiring Bekor qilish

    Mavzuga doir

    Tilimizni bilamizmi: do‘ppi kiygan so‘zlar – g‘irt o‘zbekcha bo‘lib ketgan 15 ta o‘zlashma

    01.11.2022, 10:05

    Tilimizni bilamizmi: unutilgan o‘zbekcha so‘zlar – “namoz”, “behi”, “kaptar”, “million” kabi so‘zlarning turkiychasi nima?

    15.05.2023, 16:33

    Bular aslida ruscha emas: rus tiliga o‘zlashgan turkiycha so‘zlar

    19.07.2023, 10:45

    G‘azalkent, Chiroqchi, Buyrak – kutilganidan boshqa maʼnoga ega joy nomlari

    15.12.2023, 15:05

    So‘zga aylangan savdo belgilari – g‘aroyib kechmishga ega 10 ta so‘z

    03.01.2024, 09:55

    O‘zbek tilidagi afrikalik so‘zlar: ularning rang-ro‘yi qanday? 

    12.01.2024, 11:22
    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Sizning muammoingiz yechimi


    InfinBANK Visa Direct orqali xalqaro pul o‘tkazmalariga qo‘yilgan limitlarni oshirdi 


    Ipoteka Bank OTP Group o‘zini o‘zi band qilganlarga yangi ipoteka dasturini ishga tushirdi: hujjatlarsiz, asabbuzarliksiz, samarali natijalar bilan


    Oqtepa Lavashdan “Kulgili narxlar”: sevimli taomlar — har bir pozitsiya 10 mingdan 20 ming so‘mgacha bo‘lgan maxsus narxlarda


    Eng chuqur g‘or, eng baland ko‘prik va eng sirli maskan – Namanganga boramiz


    Abadiy ishonchlilik va xavfsizlik: GWM sohaning yangi standartlarini joriy etmoqda


    Tarmoqda bolalar xavfsizligi : Octobankdan maslahatlar


    UZTELECOM 10 Gbit/s tezlikdagi uy internetini foydalanuvchilarga taqdim etdi


    Chery gazga o‘tmoqda: kafolat to'liq saqlanib qolinadi, o‘rnatish esa 31 maygacha bepul! 


    Acıbadem shifoxonalar tarmog‘ida qon kasalliklarini zamonaviy davolash usullari: leykoz va boshqa kasalliklar


    “Biznesni rivojlantirish banki” biznes uchun qulay innovatsion bank bo‘lishga intilmoqda


    MKBANK xalqaro moliya bozorida: Qozog‘iston banklaridan 15 million dollar jalb qilindi


    “Akkermann sement” xalqaro forumi: qurilish materiallari sohasidagi muammolar keng tahlil qilindi


    Ilg‘or qurilish texnologiyalari asosida qad rostlayotgan Quyi Chotqol GES


    Kapitalbank xodimlarining raqamli ko‘nikmalarini rivojlantirmoqda 


    “O‘zbekinvest” IUA aʼzosiga aylandi va Londonning global sug‘urta bozorida o‘z mavqeini mustahkamladi

     

    Tavsiya etamiz

    “Ikki xonali uy uchun 715 mln so‘mdan”. “Daryo”dagi maqoladan so‘ng poytaxt hokimligi uysiz qolgan aholiga xonadon sotib olish uchun mablag‘ ajratdi

    28 may, 21:15

    Budapesht fasadlari: sanʼat ko‘chada yashaydi (foto)

    27 may, 10:00

    Gestapo va KGB xizmatida bo‘lgan buxorolik “Shtirlits”

    26 may, 19:00

    Ayol ovchilardan ilg‘or samolyotlarga qadar — Ukraina rus Shahed’larini qanday ovlaydi?

    19 may, 20:10
     
     
     

    So‘nggi yangiliklarga o‘tish

    Shavkat Mirziyoyev va Jorja Meloni “O‘zbekiston va Italiya: sivilizatsiyalar muloqoti” ko‘rgazmasida bo‘ldi (foto)

    O‘zbekiston | 29 may, 15:39

    “Real” yozning eng shov-shuvli transferini amalga oshirishi mumkin — AS

    Sport | 29 may, 15:33

    Lukashenko kartoshkalarni Rossiyaga “munosib narxlarda” sotishni buyurdi

    Dunyo | 29 may, 15:31

    Birga suratga tushish 550 dollar: Uill Smit sahnaga qaytmoqda

    Kino | 29 may, 15:16

    Kanada Yevropa Ittifoqining qurollanish dasturiga qo‘shiladi

    Dunyo | 29 may, 15:00

    MKBANK xalqaro moliya bozorida: Qozog‘iston banklaridan 15 million dollar jalb qilindi

    Reklama | 29 may, 15:00

    Bu kadrlar tasodifan o‘ylab topilgan: aktyorlarning eng mashhur improvizatsiyalari

    Kino | 29 may, 14:50
    Daryo About Us

    “Daryo” internet-nashrining (O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi (O‘zMAA, hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi) tomonidan 13.03.2015 yil sanasida 0944-sonli guvohnoma bilan ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga olingan. Matnli materiallarni to‘liq ko‘chirish yoki qisman iqtibos keltirishga, shuningdek, fotografik, grafik, audio va/yoki videomateriallaridan foydalanishga “daryo.uz” saytiga giperhavola mavjud bo‘lgan va/yoki “Daryo” internet-nashrining muallifligini ko‘rsatuvchi yozuv ilova qilingan taqdirda yo‘l qo‘yiladi. Chop etiladigan ba’zi ma’lumotlar 18 yoshga to‘lmagan foydalanuvchilarga mo‘ljallanmagan bo‘lishi mumkin. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» MChJ, 2013–2025

    Yosh bo‘yicha cheklov

    Xato topdingizmi? Ctrl+Enter’ni bosing

    • Foydalanish shartlari
    • Maxfiylik siyosati
    • Reklama
    Nimani qidiramiz?

    Sign In or Register

    Xush kelibsiz!

    Tizimga kiring yoki Roʻyxatdan oʻting.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Roʻyxatdan oʻting

    Roʻyxatdan oʻtganmisiz? Login.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Sizga parol elektron pochta orqali yuboriladi.

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Matnda xato topdingizmi?

    ×

    Rahmat. Biz sizning xabaringizni oldik va xatoni imkon qadar tezroq tuzatamiz.