Baʼzi kamyob so‘z va iboralar kinofilm va multfilmlar sabab xotiramizga muhrlangan. Ularni eshitgan zahotimiz qadrdon kadrlar ko‘z oldimizda jonlanadi. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so‘zlarning baʼzilarini izohlaydi.
Dandon sopli pichog‘ingiz...
Shum bola boy otani boplab laqillatgan sahna yodingizdadir-a? Qoravoy boyni yig‘latgan dahshatli hikoyasini shunday boshlaydi: “Eee, haligi, anuvi... Dandon sopli pichog‘iz bor-u, o‘sha sinib qoldi, o‘shani aytgani keluvdim...”
Xo‘sh, Shum bola qanaqa pichoqni aytyapti? Nima uchun bu pichoq ahamiyatli? Nega bu gapni eshitgan boy ota: “Ro‘zg‘orda mening pichog‘imdan boshqa pichoq qurib ketgan ekanmi?” deya asabiylashish tomon qadam tashlaydi?
Dandon so‘zi asli forscha, tish maʼnosiga ega. Biroq bu o‘rinda fil suyagidan yasalgan degan maʼnoni anglatadi. Gap sopi fil suyagidan yasalgan, yaʼni qimmatbaho pichoq haqida ketyapti. Shum bola ana shu qimmatbaho pichoq bilan boyning suyukli tozi iti so‘yilib, terisi shilinganini aytadi va boyning ham asablarini shilishga kirishadi...
Uyida chaksa uni yo‘g‘-u...
“Mahallada duv-duv gap” filmi qahramoni Oyposhsha syurpriz haqida eshitgandan keyin biroz alam, biroz maqtanchoqlik bilan aytgan gap yodingizdadir-a? “Uyida chaksa uni yo‘g‘-u, tom boshida qo‘sh tandir”.
Bu filmning ssenariysini Abdulla Qahhor tarjima qilib, baʼzi o‘rinlarini deyarli boshqatdan yozib bergan. Shu sababli ham unda xalqona iboralar, tesha tegmagan topildiqlarga ko‘p duch kelasiz.
Xo‘sh, chaksa so‘zi nimani anglatadi? Chaksa – qadimgi o‘lchov birligi, u pudning uchdan bir qismiga teng bo‘lgan. Bugungi o‘lchovga o‘girsak, besh yarim kilogrammga to‘g‘ri keladi. Demak, Oyposhsha aytgan maqol uyida besh-besh yarim kilo ham uni yo‘q, lekin hovlisiga ikkitadan tandir qurib olgan odamni tasvirlaydi. Gap imkonidan ortiq narsaga urinadigan, holiga yarasha ish qilmaydigan, yaʼni ko‘rpasiga qarab oyoq uzatmaydigan kishilar haqida.
Murabbo-chi, qo‘lbola murabbo!...
“Uchrashuv” teleminiatyuralarini ko‘rmagan o‘zbek tomoshabini topilmasa kerak. Ushbu asardagi ayrim so‘z va iboralar hayotimizga singib ulgurgan.
Filmning bir qismi sarlavhadagi so‘zlar bilan yakuniga yetadi. Unda tomog‘i taqillab, ichkilik dardida yuradigan kishilar va maqtanchoq mezbon kulgiga olingan.
Jumlada qo‘llangan qo‘lbola so‘zi qulog‘imizga tez-tez eshitilib turadi. U bu o‘rinda hafsala qilib, kishining o‘z qo‘li bilan tayyorlangan, pishirilgan degan maʼnolarni anglatadi. Demak, gap konserva zavodida tayyorlangan emas, qo‘lda pishirilgan, asil murabbo haqida.
Qo‘lbola iborasi so‘zlashuvda ham, badiiy adabiyotda ham faol ishlatiladi:
Bugun stipendiya olishgani uchun ikki o‘rtoq qo‘lbola osh qilishmoqchi bo‘ldi. (O‘. Hoshimov, “Qalbingga quloq sol”)
Kiroyi kuyaving shundog‘ bo‘lsa!
“O‘tkan kunlar” romani qahramoni Mirzakarim qutidor toshkentlik savdogar yigit Otabek haqida ayni shu maqtovni aytadi: “Kiroyi kuyaving shundog‘ bo‘lsa!”
Xo‘sh, kiroyi nima degani?
Bu so‘z arabcha kiro so‘zi va forsiy -yi qo‘shimchasidan hosil bo‘lgan, forschada arzirli, loyiq, sazovor bo‘ladigan degan maʼnolarni anglatadi. O‘zbekchada ikki xil maʼnoda qo‘llanadi. Yuqoridagi jumlada aytishga arziydigan, gapirsa, maqtasa bo‘ladigan degan maʼnoga ega. Bu so‘z badiiy adabiyotda ko‘p uchraydi:
Qishloqda duv-duv gap. Kiroyi kuyoving bo‘lsa, Komiljondaqa bo‘lsin. (Uyg‘un, “Hayot qo‘shig‘i”)
Demak, Mirzakarim qutidor birovga aytsa arziydigan, maqtovli kuyov degan maʼnoda gapirgan.
Bir kallaqand, uch so‘m pul
“Arshin mololon” filmidagi bu ibora xalq orasida juda mashhur, yosh-u qariga birday tanish bo‘lib ketgan. Iborani ishlatamiz-u, lekin undagi kallaqand so‘zining maʼnosiga u qadar eʼtibor beravermaymiz. Xo‘sh, u nimani anglatadi?
Oldin qand asosan konus shaklida ishlab chiqarilgan. Maʼlumotlarga ko‘ra, bu usul haqida ilk bor IX asr arab olimi Zubayr ibn Bakkor qayd etgan. Bu turdagi qandlar Italiyada 1470-yildan, Belgiyada 1508-yildan, Angliyada 1544-yildan, Niderlandiyada 1566-yildan ishlab chiqarila boshlagan. Milliy ensiklopediyaga ko‘ra, hozirgi O‘zbekiston hududida XX asr boshlariga qadar chetdan keltirilgan xomashyodan hunarmad-qandolatchilar aynan shunga o‘xshash qand ishlab chiqargan va u kallaqand deb atalgan. Kallaqandlar turli kattalikda bo‘lgan va 5 kilodan 15 kilogacha tosh bosgan. Chakana savdoga bo‘laklarga bo‘lingan holatda chiqarilgan.
Qumsimon shakar paydo bo‘lgach, kallaqandlar savdo rastalarini asta-sekin tark etgan. Biroq baʼzi Yevropa mamlakatlari uni hozir ham ishlab chiqaradi. O‘znetda kallaqand sotilishi haqidagi bir eʼlonga ko‘zim tushdi. Demak, bizda ham u haligacha ishlab chiqariladi, xaridorlari bor.
Hey, bola, obakidandondan yeb...
Leonid Gaydayning “Ishbilarmon kishilar” filmidagi jumla yodingizda bo‘lsa kerak-a: “Hey, bola, obakidandondan yeb, bizning aravada aylanib kelishni xohlamaysanmi?”
Xo‘sh, bu jumladagi obakidandon nimani anglatadi? Izohli lug‘atga ko‘ra, forscha obaki – suyuq, suvli va dandon – tish so‘zlaridan yasalgan bu so‘z o‘zbekchada shakar qiyomidan tayyorlangan shirinlik turini anglatadi:
Pensiyaga borsa, bir qarich keladigan qizil obakidandon, bir do‘ppi olib keladi. (A. Muxtor, “Opa-singillar”)
Masalan, shakarni qaynatib, qiyom qilasiz, keyin unga limon kislotasi aralashtirasiz, keyin cho‘p terib, ularning uch qismiga qiyomdan quyasiz. 10–15 daqiqadan so‘ng, qiyom sovib, obakidandon hosil bo‘ladi. Hammamiz yaxshi biladigan xo‘rozqand ham obakidandonning bir turi.
Haftafahm, paytavaquloq, qarol!
“Ivan Vasilyevich kasbini o‘zgartiradi” filmini eslang. Haqiqiy shohdan bu gapni eshitgan Anton Shpak: “Kechirasiz, nima uchun nuqul qarol, qarol, deysiz. Nima deganingiz bu?!” deydi norozilik va hayrat aralash. Haqiqatan, badiiy adabiyot yoki tarixdan yaxshi xabardor bo‘lmagan kishiga anchayin notanish so‘z bu.
Qarol so‘zi qul, xizmatkor, batrak kabi maʼnolarga ega. Shoh Anton Shpakni birovning quli, xizmatkori deb o‘ylaydi. Shu sababli ham Shpak: “Haqoratli rol ekan bu. Iltimos, menga tatbiq etmasin!” deydi norozi ohangda.
Shoh obrazi ishlatgan haftafahm va paytavaquloq so‘zlari ham bugungi tomoshabin uchun bir qadar begona. Haftafahm so‘zi biror narsani darrov uqib, tushunib ololmaydigan, anqov, befarosat kabi maʼnolarga ega. Paytavaquloq ham xuddi shunday haqoratli maʼno tashiydi.
Izoh (1)
Хафтафахммас калтафахм булса керак