• Profilga Kirish
  • 1744009905_435.svg 1744009905_642.svg

  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
Ўзбекча
Русский
English
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • O'zb
  • Ўзб
  • Рус
  • Eng
  • So‘nggi yangiliklar
  • Asosiy yangiliklar
  • Eng ko‘p o‘qilgan
  • Kolumnistlar
    • USD12834.61
    • RUB162.65
    • EUR14662.26
    • Google play
    • App Store
    • Telegram
    • Toshkentda
      +32°C
      • Andijon
      • Qarshi
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Farg‘ona
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Termiz
      • Namangan
      • Toshkent
      • Navoiy
      • Toshkent vil
      • Nukus
      • Urganch
    • Daryo
      • Internet-nashr
      • Tahririyat haqida
      • Aloqa ma'lumotlari
      • Foydalanish shartlari
      • Maxfiylik siyosati
      • Yangiliklar arxivi
    • Reklama
    • Ijtimoiy tarmoqlar
      • Instagram | Rasmiy
      • Instagram | Lifestyle
      • Instagram | Sport
      • Facebook | Rasmiy
      • OK | Rasmiy
      • YouTube | Daryo
      • YouTube | Daryo Rus tilida
      • YouTube | Daryo Global
    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte
    Daryo logo white
    • O‘zbekiston
      • Boshqalar
      • Navoiy
      • Toshkent viloyati
      • Sirdaryo
      • Jizzax
      • Qashqadaryo
      • Surxondaryo
      • Xorazm
      • Buxoro
      • Samarqand
      • Namangan
      • Farg‘ona
      • Andijon
      • Qoraqalpog‘iston
      • Toshkent sh.
      • Mehridaryo
      • Ob-havo
    • Markaziy Osiyo
      • O‘zbekiston (Mahalliy)
      • Afg'oniston
      • Qirg‘iziston
      • Qozog‘iston
      • Turkmaniston
      • Tojikiston
    • Dunyo
    • Pul
      • Biznes
      • Iqtisodiyot
      • Moliya
      • Kripto
    • Madaniyat
      • Kino
      • Kitob
      • Musiqa
      • Shou-biznes
    • Layfstayl
      • Ayollar sahifasi
        • Farzand
        • Go‘zallik
        • Karyera
        • Maslahatlar
        • Moda
        • Retseptlar
      • Texnologiyalar
        • Arxitektura
        • Gadjetlar
        • Ilm-fan
        • Koinot
        • Media
      • Avto
      • Qo‘ziqorin
      • Sayohat
      • Salomatlik
      • Ta’lim
        • Abituriyent
        • Ingliz tilini o’rganamiz
    • Sport
      • Futbol
      • UFC
      • Boks
    infinix
    Daryo.uz - Login
    Daryo.uz Daryo.uz
    Daryo.uz - Login
    Ilm-fan

    Nega olimlar fan doktori deyiladi, axir ular shifokor emas-ku – “doktor” so‘zining qiziq kechmishi

    Nega ilmiy ish qilganlar fan doktori deyiladi? Ularning shifokorlarga nima aloqasi bor? Nega falsafa doktori degan ilmiy daraja beriladi? Tadqiqotchilar faylasuf emas-ku? “Daryo” kolumnisti Orif Tolib “Tilimizni bilamizmi?” ruknida “doktor” so‘zining qiziqarli tarixi haqida so‘z yuritadi.

    Doktor aslida kim?

    Foto: Pixabay

    O‘quvchilik yillarimda fan doktori degan iboradan hayron bo‘lardim, nega bunday atashadi, axir u hech kimni davolamaydi-ku? Lekin o‘sha paytlarda bu savolga javob topa olmaganman.

    Xo‘sh, nega doktor deyiladi? “Ilmni davolaydi-da, unga yangi qon quyadi” deya majoz ishlatib, javob berish mumkin. Biroq bu shunchaki o‘xshatish, so‘z o‘yini xolos.

    Bu so‘zning etimologiyasiga kirib borsangiz, aslida shifokorlar doktor degan nomni “egallab olgani”, asl doktorlar – ilm odamlari, professorlar ekani oydinlashadi. Doktor so‘zining ildizi lotincha docere – o‘qitmoq so‘ziga borib taqaladi, doktor ustoz, taʼlim beruvchi deganidir.

    XIV asrda Yevropa universitetlarida ilmiy daraja olgan kishilargina doktor deb atalgan. Doktorlik darajasi universitetlarda dars o‘tish imkonini bergan.

    Ingliz tilida doktor so‘zi uzoq zamonlar ilmiy darajali kishini anglatgan, davolovchi mutaxassis maʼnosi esa ikkilamchi bo‘lgan. XVIII asrdan boshlab shifokorlarga nisbatan doktor atamasi kengroq ishlatila boshlagan. Ammo bu bejiz emas – shifokorlar ham o‘z sohasida doktorlik darajasiga ega bo‘lgan. Doktor deb atash shifokorga nisbatan hurmatni ifodalagan, uning ilm egasi ekanini urg‘ulagan.

    Bu so‘z rus tiliga XIV–XV asrlarda o‘zlashgan va olimni bildirgan. Tibbiyot xodimi maʼnosida esa XIX asrdan qo‘llana boshlagan. O‘zbek tiliga rus tili orqali kirib kelgan.

    Dunyoning juda ko‘p tillarida doktor so‘zi tovush o‘zgarishlari bilan ishlatiladi va tibbiyot xodimini anglatadi. Falsafa doktori, fan doktori kabi iboralar ham jahonning turli tillaridan olingan.

    Nega faylasuf bo‘lmaganlar ham falsafa doktori bo‘ladi?

    Foto: Pixabay

    Falsafa doktori Yevropaning ko‘pchilik davlatlari, AQSH va boshqa mamlakatlarda beriladigan ilmiy darajadir. O‘zbekistonda ham oliy o‘quv yurtidan keyingi taʼlimning ikki pog‘onali tizimi yo‘lga qo‘yilgan. Dissertatsiya yoqlagan tadqiqotchilar falsafa doktori (PhD) va fan doktori (DSc) ilmiy darajalariga ega bo‘ladi.

    Xo‘sh, nega fanning boshqa yo‘nalishlarida, deylik, matematika, fizika, geografiya yoki pedagogika bo‘yicha ilmiy ish qilgan kishilar ham falsafa doktori bo‘ladi? Ular falsafa bilan shug‘ullanmaydi yoki ilmiy ishida falsafiy qarashlarni bayon etmaydi-ku?

    Hammasi tarixga borib taqaladi. O‘rta asr Yevropa universitetlarida uch xil yo‘nalishda – ilohiyot, huquq va tibbiyot bo‘yicha taʼlim berilgan, ilmiy faoliyat olib borilgan. Vaqtlar o‘tishi bilan ilohiyot bo‘yicha doktorlik darajasini olish kamaygan, huquq va tibbiyot yo‘nalishidagi ilmiy izlanishlar ko‘paygan. Bu sohalar tarixan falsafa deb atalgan. Ana shu holat falsafa doktori atamasida o‘z izlarini qoldirgan.

    Dastlab universitetlar falsafa doktori darajasini ilmiy sohada muntazam va samarali faoliyat yuritib, tengdoshlarining eʼtiborini qozongan kishilarga bergan. Odatda bunday darajaga o‘rta yoshli kishilar erishgan.

    “Doktor” va “dotsent” qarindoshmi?

    Rasm: Pixabay

    Doktor so‘zining ildizi lotinchaga borib taqalishini aytdik. Lotincha doceō – o‘qitaman, o‘rgataman so‘zi docere feʼlidan, u esa qadimgi (proto) hind-yevropa tilidagi dek – olmoq, qabul qilmoq o‘zagidan o‘sib chiqqan. Bu o‘zakdan hosil bo‘lgan so‘zlar o‘zbek tilida ham anchagina.

    Dotsent, doktrina, dokument, dogma kabi iboralar doktor so‘zining yaqin qarindoshlaridir. Dotsent ham doktor kabi docere feʼlidan yasalgan. Lotincha docens (docentis) o‘qituvchi, taʼlim beruvchi demakdir.

    Doktrina lotincha doctrina so‘zidan, u esa lotincha doctor – o‘qituvchi, ustoz so‘zidan hosil bo‘lgan. Doktor esa docere feʼlidan yasalganini bilamiz. Doktrina o‘zbekchada ilmiy yoki falsafiy taʼlimotni, asosiy nazariy yoki siyosiy nuqtayi nazarni ifodalaydi.

    Qadimgi hind-yevropa tilidagi dek o‘zagidan hosil bo‘lgan dekan, dekada, dekabr, daha, detsimetr, detsibel, dekorativ, paradoks, sinekdoxa kabi atamalar esa doktor so‘zining uzoq qarindoshlaridir.

    Fan doktori va doktorant: farqi nimada?

    Foto: Pixabay

    Bu so‘zlarning farqi juda oddiy: falsafa doktori yoki fan doktori – dissertatsiya yoqlab, ilmiy unvonga ega bo‘lgan tadqiqotchi. Tayanch doktorant yoki doktorant esa doktorlik dissertatsiyasini yozish uchun biror ilmiy muassasada tadqiqot olib borayotgan mutaxassisdir.

    Bu xuddi magistr va magistrantning farqiga o‘xshaydi: magistrant – hali taʼlim olayotgan, dissertatsiya yoqlamagan talaba. U dissertatsiyasini yoqlab bo‘lgach, magistrga aylanadi.

    Diplomant – oliy yoki o‘rta maxsus o‘quv yurtini bitirish diplomi ustida ishlayotgan talaba. Bu so‘zni magistrant yoki doktorantlarga nisbatan ishlatib bo‘lmaydi, chunki ular diplom ishi yozmaydi, dissertatsiya yozadi va uni yoqlaydi.

    “Doktor”ning o‘zbekchasi bormi?

    Foto: Pixabay

    Doktor so‘zining g‘irt o‘zbekcha varianti bor – emchi. Afsuski, tilimizda ming yildan beri yashab kelgan bu so‘z hozir foydalanishdan deyarli chiqib ketdi. U oldin faol qo‘llanganini “Og‘riq ko‘paysa, emchi ko‘payar”, “Og‘riqning tuzalgisi kelsa, emchi o‘z oyog‘i bilan kelar” kabi maqollardan ham bilsa bo‘ladi. Bugun em o‘zagidan yasalgan emdori, emlama kabi so‘zlarni ham ishlatmaymiz hisob.

    Izohli lug‘at emchi so‘zini emlovchi tabib, vrach, hamshira deya izohlagan. Hech qursa, hamshira o‘rnida shu so‘zdan foydalanish mumkin. Hamshira forschadan o‘zlashgan, asliyatda birga sut emishgan degani, opa yoki singilni anglatadi. Biz bu so‘zni shifoxonada ishlovchi, o‘rta tibbiyot maʼlumotiga ega bo‘lgan xodimni ifodalash uchun ishlatamiz. Lekin uni erkak kishiga nisbatan qo‘llab bo‘lmaydi. Ilojsiz hamshir degan so‘z yasaladi. Tagini surishtirsangiz, o‘zbekchada bunday so‘z yo‘q. Hatto asliyatda – forschada ham davolovchi maʼnosida bunday so‘z ishlatilmaydi. Menimcha, ruscha медбрат o‘rnida emchi so‘zini bemalol qo‘llash mumkin.

    O‘zbekchada doktor so‘zi o‘rnida qadimda hakim, tabib atamalari ishlatilgan. Qiziq tomoni, arabcha hakimning kechmishi doktorga o‘xshash, u ham asliyatda bilimli kishi, tabib, faylasuf kabi maʼnolarga ega. Odatda o‘tkir tabiblar hakim deb atalgan. Podshohlarni davolovchi mutaxassislar ham hakimlar bo‘lgan.

    Tabib so‘zi eski tilimizda shifokorni anglatgan, ammo hozir tibbiy o‘quv yurtida o‘qimagan, bemorlarni anʼanalar va hayotiy tajriba yordamida davolovchi kishiga nisbatan qo‘llanadi. “Devonu lug‘atit turk”da tabibning o‘zbekcha variantlari bor – o‘tachi, atasag‘un.

    Vrach esa ruschadan o‘zlashgan. Uning tarixi ancha qiziq. Mutaxassislar bu so‘zni врать – gapirmoq, aldamoq, avramoq feʼliga bog‘laydi. Qadimda bu so‘zda hozirgiday salbiy maʼno bo‘yog‘i bo‘lmagan. Vrach kuf-suflar, afsunlar bilan kasallikni haydovchi, avroqchi maʼnosini ifodalagan. Keyinchalik uning mazmuni o‘zgargan va oliy maʼlumotli tibbiyot xodimini anglata boshlagan. O‘zbek tiliga shu mazmuni bilan o‘tgan.

    Arabcha va forscha so‘zlar qorishmasidan hosil bo‘lgan shifokor esa nisbatan yangi o‘zlashmalardan, u hozirgi tilimizda umuman davolovchi maʼnosida ham, doktor va vrach maʼnosida ham ishlatiladi.

    05.08.2024, 08:15   Izoh (0)   38513
    Facebook Twitter LinkedIn Telegram Email
    #Soʻz#Maʼno#Soʻz maʼnosi#Etimologiya#Qiziqarli#Kolumnistika#Til#Oʻzbek tili#Lugʻat boyligi#Oʻzlashmalar

    Izoh (0)

    Kirish
    Javob qoldiring Bekor qilish

    Mavzuga doir

    Tilimizni bilamizmi: do‘ppi kiygan so‘zlar – g‘irt o‘zbekcha bo‘lib ketgan 15 ta o‘zlashma

    01.11.2022, 10:05

    Kimning xayoliga kelibdi deysiz: Gibraltar, Sidney, Antaliya — asli odamlarning ismi bo‘lgan joy nomlari

    16.10.2023, 20:15

    Kazo-kazolar va hokazolar: maʼnosi keskin o‘zgarib ketgan 10 ta so‘z

    23.10.2023, 20:35

    Tasavvur qilish qiyin: bular aslida yunoncha so‘zlar

    24.11.2023, 15:08

    So‘zga aylangan savdo belgilari – g‘aroyib kechmishga ega 10 ta so‘z

    03.01.2024, 09:55

    O‘zbek tilidagi afrikalik so‘zlar: ularning rang-ro‘yi qanday? 

    12.01.2024, 11:22
    ×Lightbox Image

    Daryo.uz | Sizning muammoingiz yechimi


    O‘zbekiston Milliy banki Xitoy yuani ayirboshlash xizmatini Toshkent shahri va poytaxt aeroportida yo‘lga qo‘ydi


    Centrum Air yozgi yo‘nalish ochadi: Toshkentdan Issiqko‘lga to‘g‘ridan-to‘g‘ri reyslar


    Hyundai Uzbekistan - foizsiz bo‘lib to‘lash imkoniyati qaytdi!


    Xon Saroy tomonidan an’anaviy “Mening orzuyimdagi uy” rasmlar tanlovi boshlandi 


    Moliyaviy firibgarliklar: firibgarlar keksalarni qanday aldamoqda 


    Sistit — bu uyat emas!


    ANORBANK va BS/2 O‘zbekistonda banklarda o‘z-o‘ziga xizmat ko‘rsatish tarmog‘ini kengaytirmoqda


    Yangiyo‘lda “Tomorqa maktabi” ochildi


    Mastercard Digital Uzbekistan 5- xalqaro PLAS-Forumida qatnashdi


    InfinBLACK - ortiqcha to‘lovlar talab qilmaydigan kredit karta


    Octobank bankomatlarni BS/2 bilan birga “aqlliroq” qiladi


    Chirchiqdagi yangi bog‘ - zamonaviy ko‘ngilochar va dam olish maskani ochildi


    Centrum Air yangi Airbus A320neo — aviaparkidagi to‘qqizinchi samolyotni qabul qilib oldi 


    2025-yilning 5 oyi davomida Mobiuz minglab tayanch stansiyalarini ishga tushirdi va texnik infratuzilmani zamonaviylashtirdi


    LUKOIL: yosh iste’dodlar ovozi katta sahnada yangradi

     

    Tavsiya etamiz

    Gitlerdan so‘ng eng mashhur natsist – dorga osilgan Ribbentropning ayanchli taqdiri

    31 may, 19:25

    “Ikki xonali uy uchun 715 mln so‘mdan”. “Daryo”dagi maqoladan so‘ng poytaxt hokimligi uysiz qolgan aholiga xonadon sotib olish uchun mablag‘ ajratdi

    28 may, 21:15

    Budapesht fasadlari: sanʼat ko‘chada yashaydi (foto)

    27 may, 10:00

    Gestapo va KGB xizmatida bo‘lgan buxorolik “Shtirlits”

    26 may, 19:00
     
     
     

    So‘nggi yangiliklarga o‘tish

    Bo‘rijarda cho‘kayotgan qizchalarni qutqarib, halok bo‘lgan Abdumannop Samiqovning oila aʼzolariga “Jasorat” medali topshirildi

    O‘zbekiston | 3 iyun, 18:35

    Moliyaviy firibgarliklar: firibgarlar keksalarni qanday aldamoqda

    Reklama | 3 iyun, 18:00

    Murodjon Azimov Paralimpiya o‘yinlari sovrindoriga uy sovg‘a qilgandi. Tadbirkor uy pulini ololmay sarson

    O‘zbekiston | 3 iyun, 18:21

    Isroilning G‘azo sektoridagi harakatlari Yevropa rahbarlarini Netanyaxuga qarshi chiqishga undamoqda

    Dunyo | 3 iyun, 18:16

    “Real” “PSJ” futbolchisini sotib olishni rejalashtirdi

    Sport | 3 iyun, 18:11

    Vatanini ilk marta “Dunyo go‘zali” tanlovida jahonga tanitgan sohibjamollar

    Layfstayl | 3 iyun, 17:59

    O‘zbekistonning yangi tayinlangan elchisi Iordaniya podshohiga ishonch yorliqlarini topshirdi (video)

    O‘zbekiston | 3 iyun, 17:49

    Suvda cho‘kishning oldini olish: O‘zbekistonda qanday choralar ko‘rilmoqda?

    O‘zbekiston | 3 iyun, 17:44
    Daryo About Us

    “Daryo” internet-nashrining (O‘zbekiston matbuot va axborot agentligi (O‘zMAA, hozirgi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Administratsiyasi huzuridagi Axborot va ommaviy kommunikatsiyalar agentligi) tomonidan 13.03.2015 yil sanasida 0944-sonli guvohnoma bilan ommaviy axborot vositasi sifatida ro‘yxatga olingan. Matnli materiallarni to‘liq ko‘chirish yoki qisman iqtibos keltirishga, shuningdek, fotografik, grafik, audio va/yoki videomateriallaridan foydalanishga “daryo.uz” saytiga giperhavola mavjud bo‘lgan va/yoki “Daryo” internet-nashrining muallifligini ko‘rsatuvchi yozuv ilova qilingan taqdirda yo‘l qo‘yiladi. Chop etiladigan ba’zi ma’lumotlar 18 yoshga to‘lmagan foydalanuvchilarga mo‘ljallanmagan bo‘lishi mumkin. Info@daryo.uz

    Telegram Youtube Facebook Instagram Twitter vkontakte

    © «Simple Networking Solutions» MChJ, 2013–2025

    Yosh bo‘yicha cheklov

    Xato topdingizmi? Ctrl+Enter’ni bosing

    • Foydalanish shartlari
    • Maxfiylik siyosati
    • Reklama
    Nimani qidiramiz?

    Sign In or Register

    Xush kelibsiz!

    Tizimga kiring yoki Roʻyxatdan oʻting.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Roʻyxatdan oʻting

    Roʻyxatdan oʻtganmisiz? Login.

    Google

    yoki E-Pochta orqali

    Sizga parol elektron pochta orqali yuboriladi.

    Izoh qoldirishingiz, Foydalanish shartlari va Maxfiylik siyosati shartlarini qabul qilganingizni anglatadi

    Matnda xato topdingizmi?

    ×

    Rahmat. Biz sizning xabaringizni oldik va xatoni imkon qadar tezroq tuzatamiz.