Poytaxtning Shayxontohur tumanidagi maktabning ikki nafar o‘quvchisida sil kasalligi aniqlangan va hozir ular Toshkent shahar bolalar sil kasalliklari shifoxonasida davolanmoqda. Shuningdek, 3 nafar o‘quvchi va 1 nafar o‘qituvchida kasallikka moyillik aniqlangani sababli profilaktik davo muolajalari boshlangan.
Bemor bilan muloqotda bo‘lgan 22 nafar o‘quvchi va maktabning 30 nafar o‘qituvchisi va oila aʼzolari rentgenografiya, diaskin test tekshiruvlaridan o‘tgan. Ular orasida kasallikni yuqtirib olganlar aniqlanmagan. Amaldagi tartibga ko‘ra ularda 6 oydan so‘ng qayta tekshiruv o‘tkazilishi rejalashtirilgan.
Xo‘sh, yon-atrofimizda yurgan va o‘zining silga chalinganidan bexabar bemorlar bilan muloqotda bo‘lish qanchalik xavfli? Avtobusda, metroda bemor bilan yonma-yon ketganlarga kasallik yuqadimi? Sil yuqishidan himoyalanish yo‘llari bormi? “Daryo” shu va boshqa savollarga javoblarni bir maqolada jamladi.
Sil qanday xastalik?
Sil — yer yuzida eng ko‘p tarqalgan yuqumli va surunkali infeksion xastalik bo‘lib, u kasallik tayoqchalarining organizmga tushishi oqibatida rivojlanadi. Xastalik granulyomatoz reaksiyaning boshlanishi va organizm turli sistemalarining zararlanishi, har xil klinik alomatlari va patologanatomik ko‘rinishlar bilan kechadi.
Sil tayoqchasi dastavval o‘pkani zararlaydi. Ayrim hollarda miya va miya qobig‘i, suyak, bo‘g‘in, jinsiy aʼzolar, ko‘z, ichak va boshqa aʼzolar sili ham kuzatiladi.
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti bergan maʼlumotlarga ko‘ra, yaqin 20-yil ichida yana 200 million kishi mazkur xavfli xastalikka chalinishi, 70 million kishi esa bu dard tufayli hayotdan ko‘z yumishi mumkin. Bemorlarning 75 foizini 20-40 yoshdagi kishilar, yaʼni mehnatga layoqatli erkaklar va tug‘ish yoshidagi ayollarni tashkil qiladi.
Zamonaviy tibbiyot aksariyat sil kasalliklarini davolash imkoniga ega. Agar kasallikni aniqlash va davolash to‘g‘ri, qatʼiy nazorat ostida va to‘xtatib qo‘yilmasdan olib borilsa, bemor, albatta, sog‘ayib ketadi.
Kasallik belgilari
Silga chalingan insonlarda eng birinchi galda yo‘tal kuzatiladi. Shu bilan birga, quvvatsizlik, ko‘p terlash, ko‘krak qafasida og‘riq, ishtaha pasayishi, ozib ketish, tez charchash kabi holatlar ham bemorni bezovta qilishi mumkin.
Bunday dard bilan og‘rigan odamlar ko‘pincha silning dastlabki belgilariga eʼtibor qilavermaydi va shifokorga murojaat etmasdan o‘zi mustaqil davolanishga urinadi. Biroq keyinchalik bu belgilar zo‘rayib, bemor qon aralash balg‘am tuflay boshlaydi. Bu esa xastalik ancha kuchayib ketganidan dalolat beradi.
Yuqorida taʼkidlaganimizdek, doimiy yo‘tal — silga xos aniq belgidir. Agar yo‘tal ikki haftadan ko‘proqqa cho‘zilsa, u holda bemor darhol tibbiy muassasaga murojaat etishi va sil kasalligini aniqlashga doir ko‘rikka jalb etilishi lozim.
Sil odamlarga qanday yuqadi?
Mazkur xavfli kasallik. Virus dastavval kasallangan kishilarning o‘pkasida rivojlanadi va ko‘payadi. Bunda yallig‘lanish yuz beradi, keyinchalik to‘qima zararlana boshlaydi, parchalanish uchastkalari kovaklar (kavernalar) paydo bo‘ladi.
Bu yerda millionlab bakteriyalar to‘planadi. Bemor yo‘talganda, aksa urganda, gaplashganda sil bakteriyalari havoga ajralib chiqadi. Bakteriyalar havoda bir necha soatgacha saqlanishi mumkin.
Agar ochiq (yuqumli) shakldagi sil bilan kasallangan bemor shamollatilmagan xona (kvartira, ish joyi, kasalxona palatasi, transport)da uzoq vaqt o‘tkazgan bo‘lsa, shu yerdagi havoda aylanib yurgan bakteriyalarning soni shunchalik ko‘payib ketadiki, ular boshqa kishilarning nafas yo‘llariga osonlikcha o‘tadi. Bu silni yuqtirishning asosiy yo‘li bo‘lib, havo-tomchi usuli deb ataladi.
Demak, hech kim sil tayoqchalarining yuqishidan himoyalangan emas. Silni har qanday yoshda ham yuqtirish mumkin, ayniqsa, bolalar va kamquvvat kattalar uchun kasallik jiddiy xavf tug‘diradi.
Bemor bilan muloqot qilganlar silga chalinadimi?
Bakteriya sog‘lom odamga o‘tgach, o‘pka va boshqa aʼzolarga tushgan sil tayoqchalari sog‘lom to‘qimalardan alohida ajralib chiqib, ular atrofida zich qobiq (kapsula) paydo bo‘ladi. Kasallik tashuvchilar uning asl manbai bo‘lmaydi, yaʼni dardni yuqtirish hali bemor bo‘lish, degani emas.
Maʼlumotlarga ko‘ra, sil bakteriyalarini yuqtirgan 90-95 foiz insonlar hayoti davomida biror marta ham sil bilan kasallanmaydi. 5-10 foizida esa sil bakteriyalari odam tanasida o‘z vaqtini kutib yotadi. Faqat immunitet pasaygandagina ular ishga kirishadi va organizmni kasallaydi.
Ayrim hollarda, agar organizmning himoya kuchi kuchli bo‘lsa yoki bemor bilan uzoq vaqt muloqot qilinmasa, o‘pkaga tushgan bakteriyalar organizm hujayralari tomonidan zararsizlantiriladi va kasallik yuqmaydi.
Kasallikka qanday qilib aniq tashxis qo‘yish mumkin?
Balg‘amning mikroskopik tekshiruvini o‘tkazish silga tashxis qo‘yishning eng ishonchli va murakkab bo‘lmagan usuli sanaladi. Buning uchun tibbiyot xodimi nazoratida ertalabki balg‘am yig‘iladi. Yo‘taldan ajralgan moddaning ikki kun davomida yig‘ilgan muayyan miqdori tekshiriladi.
Shuningdek, silni flyuorografiya va rentgenografiyadagi tasvir orqali ham aniqlash mumkin. Biroq bu usullar har doim ham kasallikni aniqlashga yordam bermaydi.
Shu bilan birga, tuberkulin sinamasi, yaʼni “mantu” reaksiyasi orqali ham xastalikka tashxis qo‘yish mumkin. Mazkur usul zararsiz, ammo uning aniqlik darajasi ham u qadar yuqori emas.
Bemorlarning to‘liq tuzalishi qancha vaqt oladi?
Kasalikka chalingan bemorlar asosan silga qarshi dispanserlar orqali davolanadi. Agar bemor kasallik haddan ortiq zo‘rayib ketganidan keyin shifokorga murojaat qilgan bo‘lsa, davo muolajalari maxsus shifoxonalarda olib boriladi.
Shifoxonalarda, albatta, rentgenologik, klinik, biokimyoviy, bakteriologik laboratoriyalar mavjud. Viloyat va Respublika tasarrufidagi shifoxonalarda esa immunologik, morfologik, radiologik tekshirish bo‘limlari tashkil etilgan. Qolaversa, shifo maskanlarida sil bemorlariga berilayotgan oziq-ovqatlar sifati va rejasiga alohida eʼtibor beriladi.
Sil bemorlarini davolashning ikkinchi bosqichi, oilaviy shifokor punkti, oilaviy poliklinika hamda silga qarshi sanatoriylarda o‘tkaziladi. Shuni alohida aytish lozimki, silga chalingan bemor shifokorlarning doimiy nazoratida bo‘lishi, ayniqsa, tibbiyot xodimlari bemorning dori qabul qilish jarayonlarini doimiy ravishda kuzatib turishi kerak. Bu esa davolanishning muvaffaqiyatli borishini taʼminlovchi eng asosiy shartdir.
Kasallikni davolash uchun kamida 6-8 oy muddat kerak. Faqat shundagina barcha sil bakteriyalarini butunlay yo‘qotish mumkin. Sil nazoratsiz, noto‘g‘ri davolanganda, u surunkali shaklga, baʼzi hollarda tuzalmaydigan kasallikka aylanadi. Shu bois, bemor davolanish jarayonlariga jiddiy eʼtibor qaratishi, shifokorlarning ko‘rsatmalariga qatʼiy amal qilishi zarur.
Kasallikdan qanday himoyalanish mumkin?
Vrach-ftiziatr Mavjuda Usmanovaning aytishicha, sog‘lom hayot tarzi, odatiy gigiyena qoidalari, qulay yashash sharoiti kasallikdan himoyalanishga yordam beradi.
Hammaga odat bo‘lib ulgurgan uyga kirishingiz bilan qo‘llarni yuvish, xonalarni shamollatish, badantarbiya qilish va qomatni saqlash.
Silga qarshi BSJ vaksinasi (emlash) mavjud. U infeksiya yuqishidan himoya qilmaydi, lekin murakkab holatlarga qarshilik qilishda yordam beradi. Xususan, u sil meningitining rivojlanishiga yo‘l qo‘ymaydi.
Emlash — og‘ir vaziyatlarning oldini oluvchi eng yaxshi usul, deydi mutaxassis.
Shuningdek, quyidagi profilaktik tadbirlar ham tavsiya etiladi:
- sil kasalligini aniqlash va davolash xizmatlari bepul amalga oshiriladi;
- sil uzoq davom etadigan kasallik bo‘lib, davolash 6-8 oy muddatni talab etadi. Bu muddat davomida shifokor tavsiya etgan dorilarni qabul qilishda tanaffusga mutlaqo yo‘l qo‘ymaslik kerak.
- silga qarshi emlash (BSJ) tug‘ruqxonada chaqaloqni emlatish;
- emlashning taʼsiri 5-7-yildan keyin kamayshini eʼtiborga olgan holda, har yili bir marotaba shifokor ko‘rigidan o‘tib turish;
- yashash xonalarni tez-tez shamollatish;
- xonalarga quyosh nuri tushib turishini taʼminlash;
- xonalar, jihozlarning changini nam latta bilan artish;
- o‘rin-ko‘rpa, yostiq kabi yuvish qiyin bo‘lgan buyumlarni oftobga qo‘yish;
- kashandalik, ichkilikbozlik va giyohvandlik kabi illatlarni shakllanishiga yo‘l qo‘ymaslik kerak.
O‘lim ko‘rsatgichi
Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti tuberkulyoz kasalligi bo‘yicha eʼlon qilgan yangi hisobotida dunyoda tuberkulyozga chalinish holatlari keskin oshgan.
Unda qayd etilishicha, 2023-yili ushbu xastalik dunyo bo‘yicha 8,2 million kishida aniqlangan. Xavotirli jihati, bu 2022-yilga nisbatan 0,7 millionta ko‘p va 1995-yildan buyon qayd etilgan eng yuqori ko‘rsatkichdir.
2023-yilda sil yuqumli kasalliklardan o‘lim holatlarining asosiy omiliga aylanib, bu borada COVID-19 ni ortda qoldirdi. O‘tgan yili tuburkulyoz oqibatida 1,25 million kishi hayotdan ko‘z yumgan va bu ko‘rsatkich undan avvalgi yilga nisbatan biroz kamaygan bo‘lsa-da, bemorlar soni taxminan 10,8 million nafarga oshgan, deyiladi hisobotda.
Eng ko‘p kasallanish holatlari Hindiston (26 foiz), Indoneziya (10 foiz), Xitoy (6,8 foiz), Filippin (6,8 foiz) va Pokiston (6,3 foiz) davlatlari hissasiga to‘g‘ri keladi.
JSST xulosasiga ko‘ra, dunyo bo‘ylab tuberkulyozning dorilarga chidamli turlari keng tarqalishi “inqiroz omili”dir. O‘z navbatida, tashkilot mazkur yuqumli kasallikning rivojlanish xavfini oshiradigan besh asosiy omilni keltirib o‘tdi.
Bular — to‘yib ovqatlanmaslik, OIV infeksiyasi, spirtli ichimliklar asoratlari bilan bog‘liq kasalliklar, chekish va qandli diabet.
O‘zbekistonda tuberkulyozni davolash samaradorligi keyingi yillarda 90 foizga yetkazilgan. Tuberkulyoz bilan kasallanish darajasi 1,5-2 barobar, o‘lim holatlari 6-8 barobar kamaygan.
Sil bolalar uchun qanchalik xavfli?
Dunyoda har yili sil kasalligidan 1,4 milliondan ortiq odam vafot etadi. Eng yomoni, xastalik erta bosqichda aniqlanmasa, bemor yil davomida 10-15 kishiga bu xavfli infeksiyani yuqtirishi mumkin.
Shu sababli JSST 2035-yilgacha tuberkulyozdan o‘lim ko‘rsatkichlarini 95 foizga kamaytirishga doir strategik maqsadni qabul qilgan.
Tashkilot bolalar va o‘smirlar o‘rtasida mazkur xastalikni aniqlash va davolashga doir tavsiyalar bergan:
- diagnostik testlar qamrovini kengaytirish va bu jarayonda kaminvaziv usullarni ko‘proq qo‘llash zarur;
- bolalar va o‘smirlarda sil kasalligini aniqlash uchun dastlabki test sifatida molekulyar ekspress-diagnostikadan foydalanish lozim;
- sil kasalligining dorilarga chidamliligi yuqori bo‘lmagan turlari bilan og‘rigan bolalar va o‘smirlarni davolash muddatini olti oydan to‘rt oyga, sil meningiti muolajasi davomiyligini esa 12 oydan olti oyga qisqartirish maqsadga muvofiq;
- silning dori vositalariga chidamli turiga qarshi ikkita yangi preparat (bedakvilin va delamanid) endi barcha yoshdagi bolalarda foydalanish uchun tavsiya etiladi;
- bolalar va o‘smirlarga o‘z yashash manzillariga yaqin hududda sil kasalligidan davolanish va tibbiy profilaktikadan foydalanish imkoniyatini yaratish lozim.
Silning dorilarga chidamli turini davolash bo‘yicha JSST qo‘llanmasida:
- tuberkulyozning dori vositalariga chidamli turi bilan xastalangan 12 va undan katta yoshdagi bemorlarga rifapentin, izoniazid, pirazinamid va moksifloksatsin preparatlaridan iborat 4 oylik muolaja sxemasi buyurilishi mumkin;
- tuberkulyozning yengil formasi bilan og‘rigan 3 oylikdan 16 yoshgacha bo‘lgan bolalar va o‘smirlarga 4 oylik davolash rejimi qo‘llanilishi lozim;
- Shu paytgacha amal qilib kelgan 6 oylik muolaja kursi ham muqobil variant sifatida qoldiriladi.
JSSTning dorilarga chidamli bo‘lgan sil kasalligini davolash bo‘yicha avvalgi ko‘rsatmalari izoniazid, rifampitsin, etambutol va pirazinamiddan iborat 6 oylik rejimni o‘z ichiga olgan. O‘tgan davrda ushbu sxema bemorlarning 85 foizida samara berishi tasdiqlangan.
Izoh (0)