Пойтахтнинг Шайхонтоҳур туманидаги мактабнинг икки нафар ўқувчисида сил касаллиги аниқланган ва ҳозир улар Тошкент шаҳар болалар сил касалликлари шифохонасида даволанмоқда. Шунингдек, 3 нафар ўқувчи ва 1 нафар ўқитувчида касалликка мойиллик аниқлангани сабабли профилактик даво муолажалари бошланган.
Бемор билан мулоқотда бўлган 22 нафар ўқувчи ва мактабнинг 30 нафар ўқитувчиси ва оила аъзолари рентгенография, диаскин тест текширувларидан ўтган. Улар орасида касалликни юқтириб олганлар аниқланмаган. Амалдаги тартибга кўра уларда 6 ойдан сўнг қайта текширув ўтказилиши режалаштирилган.
Хўш, ён-атрофимизда юрган ва ўзининг силга чалинганидан бехабар беморлар билан мулоқотда бўлиш қанчалик хавфли? Автобусда, метрода бемор билан ёнма-ён кетганларга касаллик юқадими? Сил юқишидан ҳимояланиш йўллари борми? “Дарё” шу ва бошқа саволларга жавобларни бир мақолада жамлади.
Сил қандай хасталик?
Сил — ер юзида энг кўп тарқалган юқумли ва сурункали инфекцион хасталик бўлиб, у касаллик таёқчаларининг организмга тушиши оқибатида ривожланади. Хасталик гранулёматоз реакциянинг бошланиши ва организм турли системаларининг зарарланиши, ҳар хил клиник аломатлари ва патологанатомик кўринишлар билан кечади.
Сил таёқчаси даставвал ўпкани зарарлайди. Айрим ҳолларда мия ва мия қобиғи, суяк, бўғин, жинсий аъзолар, кўз, ичак ва бошқа аъзолар сили ҳам кузатилади.
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти берган маълумотларга кўра, яқин 20 йил ичида яна 200 миллион киши мазкур хавфли хасталикка чалиниши, 70 миллион киши эса бу дард туфайли ҳаётдан кўз юмиши мумкин. Беморларнинг 75 фоизини 20-40 ёшдаги кишилар, яъни меҳнатга лаёқатли эркаклар ва туғиш ёшидаги аёлларни ташкил қилади.
Замонавий тиббиёт аксарият сил касалликларини даволаш имконига эга. Агар касалликни аниқлаш ва даволаш тўғри, қатъий назорат остида ва тўхтатиб қўйилмасдан олиб борилса, бемор, албатта, соғайиб кетади.
Касаллик белгилари
Силга чалинган инсонларда энг биринчи галда йўтал кузатилади. Шу билан бирга, қувватсизлик, кўп терлаш, кўкрак қафасида оғриқ, иштаҳа пасайиши, озиб кетиш, тез чарчаш каби ҳолатлар ҳам беморни безовта қилиши мумкин.
Бундай дард билан оғриган одамлар кўпинча силнинг дастлабки белгиларига эътибор қилавермайди ва шифокорга мурожаат этмасдан ўзи мустақил даволанишга уринади. Бироқ кейинчалик бу белгилар зўрайиб, бемор қон аралаш балғам туфлай бошлайди. Бу эса хасталик анча кучайиб кетганидан далолат беради.
Юқорида таъкидлаганимиздек, доимий йўтал — силга хос аниқ белгидир. Агар йўтал икки ҳафтадан кўпроққа чўзилса, у ҳолда бемор дарҳол тиббий муассасага мурожаат этиши ва сил касаллигини аниқлашга доир кўрикка жалб этилиши лозим.
Сил одамларга қандай юқади?
Мазкур хавфли касаллик. Вирус даставвал касалланган кишиларнинг ўпкасида ривожланади ва кўпаяди. Бунда яллиғланиш юз беради, кейинчалик тўқима зарарлана бошлайди, парчаланиш участкалари коваклар (каверналар) пайдо бўлади.
Бу ерда миллионлаб бактериялар тўпланади. Бемор йўталганда, акса урганда, гаплашганда сил бактериялари ҳавога ажралиб чиқади. Бактериялар ҳавода бир неча соатгача сақланиши мумкин.
Агар очиқ (юқумли) шаклдаги сил билан касалланган бемор шамоллатилмаган хона (квартира, иш жойи, касалхона палатаси, транспорт)да узоқ вақт ўтказган бўлса, шу ердаги ҳавода айланиб юрган бактерияларнинг сони шунчалик кўпайиб кетадики, улар бошқа кишиларнинг нафас йўлларига осонликча ўтади. Бу силни юқтиришнинг асосий йўли бўлиб, ҳаво-томчи усули деб аталади.
Демак, ҳеч ким сил таёқчаларининг юқишидан ҳимояланган эмас. Силни ҳар қандай ёшда ҳам юқтириш мумкин, айниқса, болалар ва камқувват катталар учун касаллик жиддий хавф туғдиради.
Бемор билан мулоқот қилганлар силга чалинадими?
Бактерия соғлом одамга ўтгач, ўпка ва бошқа аъзоларга тушган сил таёқчалари соғлом тўқималардан алоҳида ажралиб чиқиб, улар атрофида зич қобиқ (капсула) пайдо бўлади. Касаллик ташувчилар унинг асл манбаи бўлмайди, яъни дардни юқтириш ҳали бемор бўлиш, дегани эмас.
Маълумотларга кўра, сил бактерияларини юқтирган 90-95 фоиз инсонлар ҳаёти давомида бирор марта ҳам сил билан касалланмайди. 5-10 фоизида эса сил бактериялари одам танасида ўз вақтини кутиб ётади. Фақат иммунитет пасайгандагина улар ишга киришади ва организмни касаллайди.
Айрим ҳолларда, агар организмнинг ҳимоя кучи кучли бўлса ёки бемор билан узоқ вақт мулоқот қилинмаса, ўпкага тушган бактериялар организм ҳужайралари томонидан зарарсизлантирилади ва касаллик юқмайди.
Касалликка қандай қилиб аниқ ташхис қўйиш мумкин?
Балғамнинг микроскопик текширувини ўтказиш силга ташхис қўйишнинг энг ишончли ва мураккаб бўлмаган усули саналади. Бунинг учун тиббиёт ходими назоратида эрталабки балғам йиғилади. Йўталдан ажралган модданинг икки кун давомида йиғилган муайян миқдори текширилади.
Шунингдек, силни флюорография ва рентгенографиядаги тасвир орқали ҳам аниқлаш мумкин. Бироқ бу усуллар ҳар доим ҳам касалликни аниқлашга ёрдам бермайди.
Шу билан бирга, туберкулин синамаси, яъни “манту” реакцияси орқали ҳам хасталикка ташхис қўйиш мумкин. Мазкур усул зарарсиз, аммо унинг аниқлик даражаси ҳам у қадар юқори эмас.
Беморларнинг тўлиқ тузалиши қанча вақт олади?
Касаликка чалинган беморлар асосан силга қарши диспансерлар орқали даволанади. Агар бемор касаллик ҳаддан ортиқ зўрайиб кетганидан кейин шифокорга мурожаат қилган бўлса, даво муолажалари махсус шифохоналарда олиб борилади.
Шифохоналарда, албатта, рентгенологик, клиник, биокимёвий, бактериологик лабораториялар мавжуд. Вилоят ва Республика тасарруфидаги шифохоналарда эса иммунологик, морфологик, радиологик текшириш бўлимлари ташкил этилган. Қолаверса, шифо масканларида сил беморларига берилаётган озиқ-овқатлар сифати ва режасига алоҳида эътибор берилади.
Сил беморларини даволашнинг иккинчи босқичи, оилавий шифокор пункти, оилавий поликлиника ҳамда силга қарши санаторийларда ўтказилади. Шуни алоҳида айтиш лозимки, силга чалинган бемор шифокорларнинг доимий назоратида бўлиши, айниқса, тиббиёт ходимлари беморнинг дори қабул қилиш жараёнларини доимий равишда кузатиб туриши керак. Бу эса даволанишнинг муваффақиятли боришини таъминловчи энг асосий шартдир.
Касалликни даволаш учун камида 6-8 ой муддат керак. Фақат шундагина барча сил бактерияларини бутунлай йўқотиш мумкин. Сил назоратсиз, нотўғри даволанганда, у сурункали шаклга, баъзи ҳолларда тузалмайдиган касалликка айланади. Шу боис, бемор даволаниш жараёнларига жиддий эътибор қаратиши, шифокорларнинг кўрсатмаларига қатъий амал қилиши зарур.
Касалликдан қандай ҳимояланиш мумкин?
Врач-фтизиатр Мавжуда Усманованинг айтишича, соғлом ҳаёт тарзи, одатий гигиена қоидалари, қулай яшаш шароити касалликдан ҳимояланишга ёрдам беради.
Ҳаммага одат бўлиб улгурган уйга киришингиз билан қўлларни ювиш, хоналарни шамоллатиш, бадантарбия қилиш ва қоматни сақлаш.
Силга қарши БСЖ вакцинаси (эмлаш) мавжуд. У инфекция юқишидан ҳимоя қилмайди, лекин мураккаб ҳолатларга қаршилик қилишда ёрдам беради. Хусусан, у сил менингитининг ривожланишига йўл қўймайди.
Эмлаш — оғир вазиятларнинг олдини олувчи энг яхши усул, дейди мутахассис.
Шунингдек, қуйидаги профилактик тадбирлар ҳам тавсия этилади:
- сил касаллигини аниқлаш ва даволаш хизматлари бепул амалга оширилади;
- сил узоқ давом этадиган касаллик бўлиб, даволаш 6-8 ой муддатни талаб этади. Бу муддат давомида шифокор тавсия этган дориларни қабул қилишда танаффусга мутлақо йўл қўймаслик керак.
- силга қарши эмлаш (БСЖ) туғруқхонада чақалоқни эмлатиш;
- эмлашнинг таъсири 5-7 йилдан кейин камайшини эътиборга олган ҳолда, ҳар йили бир маротаба шифокор кўригидан ўтиб туриш;
- яшаш хоналарни тез-тез шамоллатиш;
- хоналарга қуёш нури тушиб туришини таъминлаш;
- хоналар, жиҳозларнинг чангини нам латта билан артиш;
- ўрин-кўрпа, ёстиқ каби ювиш қийин бўлган буюмларни офтобга қўйиш;
- кашандалик, ичкиликбозлик ва гиёҳвандлик каби иллатларни шаклланишига йўл қўймаслик керак.
Ўлим кўрсатгичи
Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти туберкулёз касаллиги бўйича эълон қилган янги ҳисоботида дунёда туберкулёзга чалиниш ҳолатлари кескин ошган.
Унда қайд этилишича, 2023 йили ушбу хасталик дунё бўйича 8,2 миллион кишида аниқланган. Хавотирли жиҳати, бу 2022 йилга нисбатан 0,7 миллионта кўп ва 1995 йилдан буён қайд этилган энг юқори кўрсаткичдир.
2023 йилда сил юқумли касалликлардан ўлим ҳолатларининг асосий омилига айланиб, бу борада COVID-19 ни ортда қолдирди. Ўтган йили тубуркулёз оқибатида 1,25 миллион киши ҳаётдан кўз юмган ва бу кўрсаткич ундан аввалги йилга нисбатан бир оз камайган бўлса-да, беморлар сони тахминан 10,8 миллион нафарга ошган, дейилади ҳисоботда.
Энг кўп касалланиш ҳолатлари Ҳиндистон (26 фоиз), Индонезия (10 фоиз), Хитой (6,8 фоиз), Филиппин (6,8 фоиз) ва Покистон (6,3 фоиз) давлатлари ҳиссасига тўғри келади.
ЖССТ хулосасига кўра, дунё бўйлаб туберкулёзнинг дориларга чидамли турлари кенг тарқалиши “инқироз омили”дир. Ўз навбатида, ташкилот мазкур юқумли касалликнинг ривожланиш хавфини оширадиган беш асосий омилни келтириб ўтди.
Булар — тўйиб овқатланмаслик, ОИВ инфекцияси, спиртли ичимликлар асоратлари билан боғлиқ касалликлар, чекиш ва қандли диабет.
Ўзбекистонда туберкулёзни даволаш самарадорлиги кейинги йилларда 90 фоизга етказилган. Туберкулёз билан касалланиш даражаси 1,5-2 баробар, ўлим ҳолатлари 6-8 баробар камайган.
Сил болалар учун қанчалик хавфли?
Дунёда ҳар йили сил касаллигидан 1,4 миллиондан ортиқ одам вафот этади. Энг ёмони, хасталик эрта босқичда аниқланмаса, бемор йил давомида 10-15 кишига бу хавфли инфекцияни юқтириши мумкин.
Шу сабабли ЖССТ 2035 йилгача туберкулёздан ўлим кўрсаткичларини 95 фоизга камайтиришга доир стратегик мақсадни қабул қилган.
Ташкилот болалар ва ўсмирлар ўртасида мазкур хасталикни аниқлаш ва даволашга доир тавсиялар берган:
- диагностик тестлар қамровини кенгайтириш ва бу жараёнда каминвазив усулларни кўпроқ қўллаш зарур;
- болалар ва ўсмирларда сил касаллигини аниқлаш учун дастлабки тест сифатида молекуляр экспресс-диагностикадан фойдаланиш лозим;
- сил касаллигининг дориларга чидамлилиги юқори бўлмаган турлари билан оғриган болалар ва ўсмирларни даволаш муддатини олти ойдан тўрт ойга, сил менингити муолажаси давомийлигини эса 12 ойдан олти ойга қисқартириш мақсадга мувофиқ;
- силнинг дори воситаларига чидамли турига қарши иккита янги препарат (бедаквилин ва деламанид) энди барча ёшдаги болаларда фойдаланиш учун тавсия этилади;
- болалар ва ўсмирларга ўз яшаш манзилларига яқин ҳудудда сил касаллигидан даволаниш ва тиббий профилактикадан фойдаланиш имкониятини яратиш лозим.
Силнинг дориларга чидамли турини даволаш бўйича ЖССТ қўлланмасида:
- туберкулёзнинг дори воситаларига чидамли тури билан хасталанган 12 ва ундан катта ёшдаги беморларга рифапентин, изониазид, пиразинамид ва моксифлоксацин препаратларидан иборат 4 ойлик муолажа схемаси буюрилиши мумкин;
- туберкулёзнинг енгил формаси билан оғриган 3 ойликдан 16 ёшгача бўлган болалар ва ўсмирларга 4 ойлик даволаш режими қўлланилиши лозим;
- Шу пайтгача амал қилиб келган 6 ойлик муолажа курси ҳам муқобил вариант сифатида қолдирилади.
ЖССТнинг дориларга чидамли бўлган сил касаллигини даволаш бўйича аввалги кўрсатмалари изониазид, рифампицин, этамбутол ва пиразинамиддан иборат 6 ойлик режимни ўз ичига олган. Ўтган даврда ушбу схема беморларнинг 85 фоизида самара бериши тасдиқланган.
Изоҳ (0)