“Daryo” an’anaviy tarix ruknida Birinchi jahon urushining Turkiyaga ta’siri, Mustafo Kamolning islohotlari va bugungi respublikaning siyosiy jarayonlari haqida hikoya qiladi.
Birinchi jahon urushidan keyingi Turkiya
Turkiya Birinchi jahon urushidan mag‘lub davlat sifatida chiqdi. Mamlakat maorifi, tibbiyoti, iqtisodi o‘ta zaiflashgan, imperiya qulagan va Yevropa davlatlari Turkiyani qaram davlatga aylantirgandi. Angliya, Gretsiya va Fransiya Turkiyani parchalab tashlab, uning mustaqil davlat sifatida yashashiga nuqta qo‘yishni istadi. Bu masala bilan to‘rt mamlakatdan iborat kengash Gretsiya tarafiga Antanta tarkibida urush harakatlarida ishtirok etgani uchun sovg‘a sifatida Izmirni egallash huquqini topshirdi.
1919-yilning bahorida inglizlar Onado‘lining janubiy sharqiy qismini, fransuzlar shimoliy Frakiyani, greklar Izmirni bo‘ysundirdi. Usmonli imperiyasining so‘nggi hukmdori Sulton Mahmud VI hech nima qila olmasdi. Shu paytda yosh zobit Mustafo Kamol poshsho o‘z zimmasiga mamlakatni himoya qilish mas’uliyatini oldi. 1919-yilning yoz oyida Sivasda turk millatlari kongressini chaqirdi va kengashga uning o‘zi raislik qildi. Majlisda Sulton Mahmud VI g‘arbning qo‘lidagi qo‘g‘irchoq sulton ekani bois, uning farmonlari noqonuniy ekani va “Turkiya o‘z chegaralari doirasida bo‘linmas va ajralmasligi” ta’kidlandi hamda millat g‘arblik bosqinchilarga qarshi kurashishga chaqirildi.
Mustaqillik uchun kurash
1919-yilning 15-may sanasida grek qo‘shinlari Smirna (Izmir) shahriga qo‘shin kiritdi. Izmir aholisining aksari greklar ekani bois shaharliklar grek qo‘shinlarini ozodlik elchilari sifatida qarshi oldi. Sal avvalroq Italiya Smirnani o‘zining okkupatsion hududi sifatida e’lon qilgan edi, Gretsiya hukumati bunga javoban Smirnaga o‘z qo‘shinlarini kiritdi. Italyan hukumatining provakatsion siyosati natijasida grek va turklar orasida qurbonlar bo‘ldi. Biroq Turkiyadagi vaziyat murakkabligicha qolayotgan, hech kim hali Turkiya mustaqilligini saqlab qolishga intilmas edi.Shunday vaziyatda Mustafo Kamol poshsho tarqoq turk zobitlari, milliy ziyolilarini birlashtirib, bosqinchilarga qarshi kurashga kirishib ketdi. Gretsiya Ushoq, Bursa, Bandirma, Adirna kabi aholi punktlarini egallaydi, lekin Turkiya ichkarisiga yurish qilishga ittifoqchilari roziligini ololmagach, harakatlarini to‘xtatishga majbur bo‘ldi. Bu orada Angliya va Fransiya Sulton Mahmud VI ni Kamol poshsho bilan murosa qilgan holda yangi parlamentga saylovlar e’lon qilishga ko‘ndirdi. Saylov natijalariga ko‘ra, Mustafo Kamol poshshoning tarafdorlari parlamentda ko‘pchilik ovozga ega bo‘ldi.
1920-yilning 28-yanvar sanasida ingliz hukumatining bosimi ostida Anqarada o‘tkazilishi belgilangan majlis Anqarada emas, Istanbulda o‘tkazildi. Kengashda Turkiyaning mustaqilligi haqida deklaratsiya qabul qilindi. Deklaratsiyaning 6-moddasiga binoan Turkiyaning Qora dengizdagi qirg‘oqlari ham turk mulki, Turkiya qo‘l ostidagi arab millatlarining kelajagi plebissit orqali hal qilinishi belgilab qo‘yildi. Turklar istiqomat qiladigan hududlar esa Turkiya nazoratida qolishi ta’kidlandi. Bu hudud ayni paytdagi Turkiyaning hududi sanaladi. Bunga javoban Antanta qo‘shinlari Konstantinopolni va Qora dengiz sohillarini ishg‘ol qildi.
Anqarada Mustafo Kamol o‘z qo‘shinini yig‘a boshlaydi. Biroq qo‘shinga qurol-yarog‘ yetishmasdi. Mustafo Kamol bolsheviklar bilan muloqot o‘tkazdi va Turkiyada kommunistik mafkuraga asoslangan davlat qurmoqchi ekanini ma’lum qildi. Bu o‘ziga xos ayyorona diplomatiya ham edi. Bolsheviklar Rossiyasi Turkiyaga qurol-yarog‘ va moddiy yordam yetkazib bera boshlaydi. 1922-yilga kelib, turk hukumati aksar antantachilarni mamlakatdan quvib chiqarishga muvaffaq bo‘ldi.
Biroq greklarga qarshi kurash hali to‘xtamagan edi. Shunga qaramasdan, Mustafo Kamol hukumati 1923-yil poytaxti Anqara bo‘lgan Turkiya respublikasi tashkil qilinganini e’lon qildi. Mazkur voqeadan so‘ng, Gretsiya va Turkiya o‘rtasida aholini ayirboshlash kelishuvi imzolandi. Gretsiyadagi turklar Turkiyaga, Turkiyadagi greklar Gretsiyaga ko‘chib o‘tishiga ruxsat berildi. Respublika e’lon qilinishi bilan turk lirasi – milliy valyuta qabul qilindi. Yangi mamlakatning prezidentligiga Mustafo Kamol saylandi.
Mustafo Kamolning islohotlari
Prezident Mustafo Kamol Turkiya iqtisodiyotini izga solish maqsadida bir qator siyosiy, iqtisodiy, madaniy va ijtimoiy islohotlar o‘tkaza boshlaydi. Turkiyadagi bu islohotlar keyinchalik kamolchilik islohotlari nomi ostida “Atatürk Devrimleri” degan nom bilan ham mashhur bo‘ldi.Islohotlarning bosh maqsadi Turkiyani g‘arbdagi islohotlarni Turkiyada joriy etish orqali Turkiyani dunyoviy davlatga aylantirish edi. Islohot shu darajada amalga oshirildiki, natijada, Turkiyada Usmonlilar imperiyasidagi qadriyatlar tezlikda unutila boshlandi. Islohotlar natijasida 1924-yilda yangi Turkiya konstitutsiyasi qabul qilindi. Mustafo Kamol islohotlarini ba’zi tarixchilar 1839-yilda boshlangan Tanzimot davri islohotlari bilan mengzaydi.
Tanzimot 1876-yilda dastlabki turk konstitutsiyasini qabul qilishi bilan nihoyasiga yetgan edi. Keyinchalik prezident Turg‘ut O‘zal davrida Turkiyadagi iqtisodiy, siyosiy islohotlar mamlakatning Yevropa integratsiyalashuvi ortidan yuz berdi. 1987-yildagi mazkur islohotlar Turg‘ut O‘zal islohotlari ham deb talqin qilindi.
Kamolchilik
Mustafo Kamol islohotlarini e’lon qilar ekan, Jan Jak Russo va Monteskyoning cheklangan liberalizm g‘oyalaridan ilhomlangandi. Bu islohotlar hozirda ham Turkiyada kamolchilik doktrinasi sifatida talqin qilinadi. Kamolchilikning asosiy quyidagi olti shakli 1937-yildagi Turkiya konstitutsiyasida ham o‘z ifodasini topdi. Bular:- Xalqchillik
- Respublikachilik
- Milliylik
- Dunyoviylik
- Etatizm (iqtisodda davlat nazorati)
- Islohotchilik
Mamlakatda liberalizm, teng huquqlilik, ijtimoiy sinflarning yo‘qligi e’tirof etilsa-da, Turkiyada Mustafo Kamolning kuchli diktaturasi o‘rnatildi. Mustafo Kamolning vafotidan so‘ng uning izdoshlari Ismat Inonyu va Saraj o‘g‘li ham kamolchilik mafkurasidan o‘zlarining konservativ jamiyatida islohotlar o‘tkazishda foydalanishdi. Bir partiyali tizim va kamolchilik g‘oyalari vaqt o‘tishi bilan Turkiyani urushdan keyingi bir qator muammolarini bartaraf qilishga yordam berdi.
Xulosa o‘rnida
Bugun Turkiya Rajab Toyyib Erdo‘g‘on rahbarligi ostida panturkchilik g‘oyalarini ilgari surmoqda va shu bilan birgalikda, Otaturk barpo qilgan dunyoviylikdan diniy davlat sari qadam tashlamoqda. Erdo‘g‘on hukumati Buyuk Usmonlilarning qonuniy merosxo‘ri sifatida Buyuk Porta davridagidek xalqaro munosabatlarda yetakchilik qilishga – Yaqin Sharqdagi Iroq, Suriya, Liviyadagi siyosiy vaziyatda Turkiya nimalarga qodirligini isbotlashga urinmoqda.Bugun Turkiya Xitoyda huquqlari toptalgan uyg‘urlarning, Myanmadagi roxinja musulmonlarining, Hindistondagi musulmonlarning hamda Tog‘li Qorabog‘dagi etnik nizolarda ozar xalqining himoyachisi sifatida o‘zini namoyon qilmoqda. Turkiya Turk olamidagi eng katta aholisi va siyosiy qudratiga ega bo‘lgan mamlakatlardan biri sifatida o‘z maslaklarini amalga oshirishga urinmoqda.
Jahongir Ergashev tayyorladi.
Izoh (0)