Markaziy bank mamlakatda non mahsulotlari narxiga taʼsir qilayotgan omillar bo‘yicha tadqiqot o‘tkazdi.
Un va non narxlari o‘sib bormoqda
O‘rganish natijasiga ko‘ra, O‘zbekistonda birinchi navli bug‘doy unidan tayyorlangan non narxi 2020-yildan 2025-yil mayigacha 77,6 foizga oshgan. Oliy navli bug‘doy unidan tayyorlangan non esa 52,5 foizga, obinon 62,4 foizga qimmatlashgan. Bu davrda birinchi navli bug‘doy uni narxlari 56,9 foiz, oliy navlisi esa 73,5 foizga ko‘tarilgan.
Oxirgi besh yillik davrda oliy va birinchi navli bug‘doy unlari hamda obinon 2022-yilda keskin qimmatlagan. Keyingi yillarda esa ushbu mahsulotlar narxlarida o‘sish sekinlashgan.
Tahlilga ko‘ra, 2022-yilda birinchi navli undan tayyorlangan non 54,8 foizga qimmatlashdi. Birinchi navli bug‘doy uni narxi 46 foiz, oliy navli bug‘doyniki 39,5 foizga oshdi. Oliy navli undan tayyorlangan non 25,8 foizga qimmatlashgan bo‘lsa, obinon narxi 22,7 foizga o‘sgan.
Birinchi navli bug‘doy uni narxi 2021-yil I chorakdagi 4 127 so‘mdan 2025-yilning I choragiga kelib 6 440 so‘mgacha qimmatlashgan. Mazkur davrda birinchi navli undan tayyorlangan non narxi 3 129 so‘mdan 6 144 so‘mgacha oshgan. Oliy navli bug‘doy uni narxi davr boshidagi 5 506 so‘mdan 9 581 so‘mgacha ko‘tarilgan.
Narxlarning bunday oshishi asosan bug‘doy ishlab chiqarish bilan bog‘liq xarajatlarning xususan, yerga ishlov berish, ish haqi, texnikaga qilinadigan xarajatlarning oshib borayotganligi bilan izohlanadi.
“So‘nggi yillarda O‘zbekiston aholisining o‘sish ko‘rsatkichi o‘rtacha 2 foizni tashkil etmoqda. Aholi sonining har 1 million kishiga ko‘payishi non va non mahsulotlariga (bug‘doy uniga) bo‘lgan yillik talabni o‘rta hisobda 171 ming tonnagacha oshirishi mumkin. 2025-yil 1-aprel holatiga mamlakatda aholi soni 37,7 million kishiga yetgan. Boshqa omillar o‘zgarmagan holatda keyingi 5 yilda bug‘doy uniga bo‘lgan yillik talab taxminan qo‘shimcha 670 ming tonnaga oshishini kutish mumkin”, deyiladi tadqiqotda.
Import qilingan bug‘doyning bir tonnasi 2021-yilda 222 dollar, 2022-yilda 280 dollar, 2023-yilda 231 dollar, 2024-yilda 190 dollar bo‘lgan. Import un narxi esa 2021-yildagi 268 dollardan 2024-yilda 323 dollarga yetgan. O‘zbekistonga 2021-2024-yillardagi bug‘doy importining deyarli barchasi (99 foizdan ortig‘i) Qozog‘iston hissasiga to‘g‘ri kelgan. Un importida esa Qozog‘iston 2021-yilda 98,4 foiz, 2022-yilda 96 foiz, 2023-yilda 87,6 foiz, 2024-yilda 90,6 foiz ulush bilan yetakchilik qilgan.
Narxlar nega oshyapti?
Tahlil qilinishicha, 2020-2025-yillarda un va non mahsulotlari tannarxiga taʼsir etuvchi resurslar — yonilg‘i, elektr energiyasi, gaz, sovuq suv va transport xizmatlari keskin qimmatlashgan. Bu esa ishlab chiqarish xarajatlari oshishi orqali mahsulot narxiga bevosita taʼsir ko‘rsatyapti.
Markaziy bank narxlarga fermer va klasterlar yetishtirayotgan bug‘doyni birja savdolari orqali sotayotgani ham taʼsir qilayotganini bildirgan. “Hokimliklar tomonidan bu borada majburiy talablar qo‘yilmasligi – fermerlar hamda klasterlar daromadiga ijobiy taʼsir qilibgina qolmasdan, narxlarni erkinlashtirish bilan bog‘liq choralar samaradorligiga ijobiy taʼsir qiladi”, deyiladi manbada.
Bug‘doy importi va jahon narxi bilan bog‘liqlik muhim omillardan biri bo‘lib, O‘zbekiston bug‘doyining aksariyat qismi Qozog‘istondan import qilinishi inobatga olinsa, jahon bozoridagi narx o‘zgarishlari mahalliy bozorga kuchli va tezkor taʼsir ko‘rsatadi. O‘zbekiston jahon bug‘doy narxlariga yuqori sezuvchan.
Shu bilan birga, aholi daromadlari o‘sishi va isteʼmol tendensiyalari nonga bo‘lgan talabga taʼsir qilmoqda.
O‘z navbatida iqlim o‘zgarishi, suv tanqisligi va yer sho‘rlanishi — narxlarga taklif tomonidan taʼsir qiluvchi ekologik omillar sifatida ko‘rilyapti. Mamlakatda yer sho‘rlanishi 2000–2020-yillarda 450 ming gektardan 750 ming gektargacha kengaygan. Bu esa bug‘doy hosildorligi va fermerlar daromadlariga salbiy taʼsir ko‘rsatgan. Yuqori harorat, qurg‘oqchilik va sug‘orish tizimlarining samarasizligi esa hosilning kamayishiga olib keladi.
Geosiyosiy omillar va davlatlararo savdo siyosatlari ham non narxiga taʼsir qiluvchi tashqi omillar sirasiga kiradi.
“Rossiya-Ukraina mojarosi, eksport 17 kvotalari, tranzit tariflari va boshqa choralar natijasida taʼminot zanjirida uzilishlar yuzaga kelib, import qiluvchi davlatlarda, jumladan O‘zbekistonda, narxlar oshishiga sabab bo‘lishi mumkin”, deya qayd etilgan tadqiqotda.
Markaziy bank jahonda narxlar barqarorlashishiga qaramay, ichki resurslar samaradorligini oshirish muhimligini urg‘ulagan. Bug‘doy va un ishlab chiqarish tannarxiga taʼsir etuvchi omillarni muntazam tahlil qilib borish, iqlim o‘zgarishi, non mahsuloti isteʼmoliga bo‘lgan aholi yondashuvlarini o‘rganib borish zarurligini taʼkidlagan. Bu yo‘nalishda tadqiqot ishlarini kuchaytirish, sug‘orish va agronomik texnologiyalarni rivojlantirish, narxni barqarorlashtirish bo‘yicha muvofiqlashtirilgan mexanizmlarni kuchaytirish va mahalliy yetishtirishni kengaytirish shartligi qayd etilgan. Shu bilan birga, bug‘doy importi geografiyasini kengaytirishga ham muhim yo‘nalish sifatida qaralishi taʼkidlangan.
Izoh (0)