«Дарё» анъанавий тарих рукнида Биринчи жаҳон урушининг Туркияга таъсири, Мустафо Камолнинг ислоҳотлари ва бугунги республиканинг сиёсий жараёнлари ҳақида ҳикоя қилади.
Биринчи жаҳон урушидан кейинги Туркия
Туркия Биринчи жаҳон урушидан мағлуб давлат сифатида чиқди. Мамлакат маорифи, тиббиёти, иқтисоди ўта заифлашган, империя қулаган ва Европа давлатлари Туркияни қарам давлатга айлантирганди. Англия, Греция ва Франция Туркияни парчалаб ташлаб, унинг мустақил давлат сифатида яшашига нуқта қўйишни истади. Бу масала билан тўрт мамлакатдан иборат кенгаш Греция тарафига Антанта таркибида уруш ҳаракатларида иштирок этгани учун совға сифатида Измирни эгаллаш ҳуқуқини топширди.
1919 йилнинг баҳорида инглизлар Онадўлининг жанубий шарқий қисмини, французлар шимолий Фракияни, греклар Измирни бўйсундирди. Усмонли империясининг сўнгги ҳукмдори Султон Маҳмуд VI ҳеч нима қила олмасди. Шу пайтда ёш зобит Мустафо Камол пошшо ўз зиммасига мамлакатни ҳимоя қилиш масъулиятини олди. 1919 йилнинг ёз ойида Сивасда турк миллатлари конгрессини чақирди ва кенгашга унинг ўзи раислик қилди. Мажлисда Султон Маҳмуд VI ғарбнинг қўлидаги қўғирчоқ султон экани боис, унинг фармонлари ноқонуний экани ва «Туркия ўз чегаралари доирасида бўлинмас ва ажралмаслиги» таъкидланди ҳамда миллат ғарблик босқинчиларга қарши курашишга чақирилди.
Мустақиллик учун кураш
1919 йилнинг 15 май санасида грек қўшинлари Смирна (Измир) шаҳрига қўшин киритди. Измир аҳолисининг аксари греклар экани боис шаҳарликлар грек қўшинларини озодлик элчилари сифатида қарши олди. Сал аввалроқ Италия Смирнани ўзининг оккупацион ҳудуди сифатида эълон қилган эди, Греция ҳукумати бунга жавобан Смирнага ўз қўшинларини киритди. Италян ҳукуматининг провакацион сиёсати натижасида грек ва турклар орасида қурбонлар бўлди. Бироқ Туркиядаги вазият мураккаблигича қолаётган, ҳеч ким ҳали Туркия мустақиллигини сақлаб қолишга интилмас эди.Шундай вазиятда Мустафо Камол пошшо тарқоқ турк зобитлари, миллий зиёлиларини бирлаштириб, босқинчиларга қарши курашга киришиб кетди. Греция Ушоқ, Бурса, Бандирма, Адирна каби аҳоли пунктларини эгаллайди, лекин Туркия ичкарисига юриш қилишга иттифоқчилари розилигини ололмагач, ҳаракатларини тўхтатишга мажбур бўлди. Бу орада Англия ва Франция Султон Маҳмуд VI ни Камол пошшо билан муроса қилган ҳолда янги парламентга сайловлар эълон қилишга кўндирди. Сайлов натижаларига кўра, Мустафо Камол пошшонинг тарафдорлари парламентда кўпчилик овозга эга бўлди.
1920 йилнинг 28 январь санасида инглиз ҳукуматининг босими остида Анқарада ўтказилиши белгиланган мажлис Анқарада эмас, Истанбулда ўтказилди. Кенгашда Туркиянинг мустақиллиги ҳақида декларация қабул қилинди. Декларациянинг 6-моддасига биноан Туркиянинг Қора денгиздаги қирғоқлари ҳам турк мулки, Туркия қўл остидаги араб миллатларининг келажаги плебиссит орқали ҳал қилиниши белгилаб қўйилди. Турклар истиқомат қиладиган ҳудудлар эса Туркия назоратида қолиши таъкидланди. Бу ҳудуд айни пайтдаги Туркиянинг ҳудуди саналади. Бунга жавобан Антанта қўшинлари Константинополни ва Қора денгиз соҳилларини ишғол қилди.
Анқарада Мустафо Камол ўз қўшинини йиға бошлайди. Бироқ қўшинга қурол-яроғ етишмасди. Мустафо Камол болшевиклар билан мулоқот ўтказди ва Туркияда коммунистик мафкурага асосланган давлат қурмоқчи эканини маълум қилди. Бу ўзига хос айёрона дипломатия ҳам эди. Болшевиклар Россияси Туркияга қурол-яроғ ва моддий ёрдам етказиб бера бошлайди. 1922 йилга келиб, турк ҳукумати аксар антантачиларни мамлакатдан қувиб чиқаришга муваффақ бўлди.
Бироқ грекларга қарши кураш ҳали тўхтамаган эди. Шунга қарамасдан, Мустафо Камол ҳукумати 1923 йил пойтахти Анқара бўлган Туркия республикаси ташкил қилинганини эълон қилди. Мазкур воқеадан сўнг, Греция ва Туркия ўртасида аҳолини айирбошлаш келишуви имзоланди. Грециядаги турклар Туркияга, Туркиядаги греклар Грецияга кўчиб ўтишига рухсат берилди. Республика эълон қилиниши билан турк лираси – миллий валюта қабул қилинди. Янги мамлакатнинг президентлигига Мустафо Камол сайланди.
Мустафо Камолнинг ислоҳотлари
Президент Мустафо Камол Туркия иқтисодиётини изга солиш мақсадида бир қатор сиёсий, иқтисодий, маданий ва ижтимоий ислоҳотлар ўтказа бошлайди. Туркиядаги бу ислоҳотлар кейинчалик камолчилик ислоҳотлари номи остида «Аtatürk Devrimleri» деган ном билан ҳам машҳур бўлди.Ислоҳотларнинг бош мақсади Туркияни ғарбдаги ислоҳотларни Туркияда жорий этиш орқали Туркияни дунёвий давлатга айлантириш эди. Ислоҳот шу даражада амалга оширилдики, натижада, Туркияда Усмонлилар империясидаги қадриятлар тезликда унутила бошланди. Ислоҳотлар натижасида 1924 йилда янги Туркия конституцияси қабул қилинди. Мустафо Камол ислоҳотларини баъзи тарихчилар 1839 йилда бошланган Танзимот даври ислоҳотлари билан менгзайди.
Танзимот 1876 йилда дастлабки турк конституциясини қабул қилиши билан ниҳоясига етган эди. Кейинчалик президент Турғут Ўзал даврида Туркиядаги иқтисодий, сиёсий ислоҳотлар мамлакатнинг Европа интеграциялашуви ортидан юз берди. 1987 йилдаги мазкур ислоҳотлар Турғут Ўзал ислоҳотлари ҳам деб талқин қилинди.
Камолчилик
Мустафо Камол ислоҳотларини эълон қилар экан, Жан Жак Руссо ва Монтескёнинг чекланган либерализм ғояларидан илҳомланганди. Бу ислоҳотлар ҳозирда ҳам Туркияда камолчилик доктринаси сифатида талқин қилинади. Камолчиликнинг асосий қуйидаги олти шакли 1937 йилдаги Туркия конституциясида ҳам ўз ифодасини топди. Булар:- Халқчиллик
- Республикачилик
- Миллийлик
- Дунёвийлик
- Этатизм (иқтисодда давлат назорати)
- Ислоҳотчилик
Мамлакатда либерализм, тенг ҳуқуқлилик, ижтимоий синфларнинг йўқлиги эътироф этилса-да, Туркияда Мустафо Камолнинг кучли диктатураси ўрнатилди. Мустафо Камолнинг вафотидан сўнг унинг издошлари Исмат Иноню ва Сараж ўғли ҳам камолчилик мафкурасидан ўзларининг консерватив жамиятида ислоҳотлар ўтказишда фойдаланишди. Бир партияли тизим ва камолчилик ғоялари вақт ўтиши билан Туркиянинг урушдан кейинги бир қатор муаммоларини бартараф қилишга ёрдам берди.
Хулоса ўрнида
Бугун Туркия Ражаб Тоййиб Эрдўғон раҳбарлиги остида пантуркчилик ғояларини илгари сурмоқда ва шу билан биргаликда, Отатурк барпо қилган дунёвийликдан диний давлат сари қадам ташламоқда. Эрдўғон ҳукумати Буюк Усмонлиларнинг қонуний меросхўри сифатида Буюк Порта давридагидек халқаро муносабатларда етакчилик қилишга – Яқин Шарқдаги Ироқ, Сурия, Ливиядаги сиёсий вазиятда Туркия нималарга қодирлигини исботлашга уринмоқда.Бугун Туркия Хитойда ҳуқуқлари топталган уйғурларнинг, Мьянмадаги рохинжа мусулмонларининг, Ҳиндистондаги мусулмонларнинг ҳамда Тоғли Қорабоғдаги этник низоларда озар халқининг ҳимоячиси сифатида ўзини намоён қилмоқда. Туркия Турк оламидаги энг катта аҳолиси ва сиёсий қудратига эга бўлган мамлакатлардан бири сифатида ўз маслакларини амалга оширишга уринмоқда.
Жаҳонгир Эргашев тайёрлади.
Изоҳ (0)