Dunyo tobora o‘zaro bog‘langan va dinamik geosiyosiy muhitga duch kelar ekan, umumiy mintaqalar g‘oyasi, xususan, Markaziy Osiyoda yangi ahamiyat kasb etdi. Tarixan sivilizatsiyalar va savdo yo‘llari chorrahasi bo‘lgan bu mintaqa yana global siljishlar markazida bo‘ldi. Chuqur iqtisodiy, siyosiy va madaniy integratsiya bilan ajralib turadigan umummintaqaviy konsepsiya Markaziy Osiyoga rivojlanayotgan global tartibning kuchli o‘yinchisi bo‘lish imkoniyatini taqdim etadi.
Tahlilchilar va siyosatchilar ushbu o‘zgarishlar mobaynida qanday qilib to‘g‘ri yo‘l tutishni muhokama qilar ekan, Markaziy Osiyo davlatlari o‘zlarining umumiy tarixi va strategik pozitsiyasidan foydalanib, o‘zaro muammolarni hal qilish va jamoaviy kuchlardan foydalanishga qodir bo‘lgan yagona blokni shakllantirish uchun yangi yo‘ldan borish imkoniyatiga ega.
Pan-mintaqa konsepsiyasini aniqlash
Pan-mintaqa — bu davlat chegaralaridan tashqarida joylashgan geografik mintaqa yoki davlatning iqtisodiy, siyosiy va madaniy taʼsir doirasi.
Pan-mintaqa qo‘shni davlatlarning oddiy ittifoqi bo‘lishdan ko‘ra ancha keng tushuncha; u chuqur integratsiyalashgan geosiyosiy blokni ifodalaydi. Marlen Laruel tushuntirganidek, “Umumiy hudud konsepsiyasi siyosiy, madaniy va xavfsizlik o‘lchovlarini o‘z ichiga olgan oddiy iqtisodiy hamkorlikdan ko‘ra ancha keng qamrovga ega bo‘lgan chuqur integratsiyani nazarda tutadi”.
Ushbu yaxlit yondashuv iqtisodiy hamkorlik va xavfsizlik ittifoqlaridan tortib madaniy birdamlikni rivojlantirishgacha bo‘lgan sektorlar bo‘yicha yagona strategiyani yaratishni o‘z ichiga oladi. Markaziy Osiyoda bunday integratsiya umumiy boshqaruv tizimi, yagona bozor va yagona xavfsizlik siyosatini ishlab chiqishni anglatadi.
Tarixiy kontekst: O‘tmishdagi urinishlardan saboqlar
Markaziy Osiyo uzoq vaqtdan beri mintaqaviy birlikka erishishga urinib kelgan, biroq avvalgi urinishlar siyosiy kelishmovchilik, tashqi aralashuv va iqtisodiy beqarorlik tufayli ko‘pincha muvaffaqiyatsizlikka uchragan. Sovet Ittifoqi parchalanganidan so‘ng mintaqa rahbarlari integratsiyaning yangi shakllarini o‘rganishdi, biroq bu saʼy-harakatlarga turli muammolar to‘sqinlik qildi. Laruel taʼkidlaganidek, “Tarixga nazar tashlaydigan bo‘lsak, Markaziy Osiyoning mintaqaviylikka urinishlari tashqi taʼsirlar va ichki siyosiy kelishmovchiliklar tufayli to‘xtatilgan, biroq rivojlanayotgan geosiyosiy landshaft chinakam integratsiya uchun yangi imkoniyatlarni taqdim etadi”.
Avvalroq mintaqa xalqlari o‘rtasidagi hamjihatlik tasavvurini ifodalovchi yagona Turkiston orzusi paydo bo‘ldi. Biroq, “Turkiston haqidagi tasavvur O‘rta Osiyo xalqlari o‘rtasida birdamlik orzusini ifodalagan bo‘lsa-da, geosiyosiy voqelik va mahalliy siyosiy dinamika qarshisida u ro‘yobga chiqishi qiyin edi”, deb taʼkidlaydi Liven.
O‘tmishdagi muvaffaqiyatsizliklar muhim saboq beradi. Ilk integratsiya harakatlari ko‘pincha umumiy qarashlarning yo‘qligi va yetarli darajada iqtisodiy o‘zaro bog‘liqlik tufayli izdan chiqdi. Biroq bugungi kunda Markaziy Osiyo mintaqaning hozirgi geosiyosiy kontekstini aks ettiruvchi yanada inklyuziv, pragmatik strategiyalarni qabul qilish orqali bu kamchiliklarni bartaraf etish imkoniyatiga ega.
Zamonaviy pan-mintaqa: amaliy reja
Markaziy Osiyo umummintaqa sifatida o‘z salohiyatini ro‘yobga chiqarishi uchun hamkorlik va integratsiyaning asosiy yo‘nalishlarini tizimli va istiqbolli yo‘l bilan hal qilishi kerak.
Iqtisodiy integratsiya: Mintaqaning boy tabiiy resurslari — neft, gaz va qayta tiklanadigan energiya — uni Yevropa va Osiyo o‘rtasidagi strategik markaz sifatida ifodalaydi. Savdo qonunlarini uyg‘unlashtirish, tartiblarni standartlashtirish va xalqaro sarmoyani rag‘batlantirish orqali Markaziy Osiyo yagona iqtisodiy bozor yaratishi mumkin. Bu mintaqaga o‘zining foydali mavqeidan foydalanish imkonini beradi va uni global savdo uchun muhim kanalga aylantiradi.
Siyosiy hamkorlik: Siyosiy birlik ham birdek muhim. Birinchi qadam atrof-muhit muammolari, suv resurslarini boshqarish va transchegaraviy xavfsizlik kabi umumiy mintaqaviy muammolar bo‘yicha muhokamalarni rag‘batlantirish bo‘lishi mumkin. Ushbu dialoglar rivojlanib borar ekan, ular milliy avtonomiya va jamoaviy qarorlar qabul qilish muvozanatini taʼminlovchi institutsional boshqaruv tuzilmalarini yaratishga olib kelishi mumkin.
Madaniy va taʼlim almashinuvi: Markaziy Osiyoning umumiy madaniy merosi birdamlik uchun mustahkam poydevor yaratadi. Madaniy festivallarni, ommaviy axborot vositalaridagi hamkorlikni va taʼlim almashinuvini rag‘batlantirish mintaqaviy aloqalarni mustahkamlashi va umumiy o‘ziga xoslikni rivojlantirishi mumkin, bu umumiy mintaqa muvaffaqiyati uchun juda muhimdir.
Xavfsizlik sohasida hamkorlik: terrorizm, ekstremizm va giyohvand moddalar savdosi doimiy tahdid solayotganligi sababli, xavfsizlik Markaziy Osiyo uchun dolzarb muammo bo‘lib qolmoqda. Mintaqaviy mudofaa ittifoqini tuzish, razvedka maʼlumotlarini almashish va harbiy mashg‘ulotlarni muvofiqlashtirish orqali Markaziy Osiyo davlatlari jamoaviy barqarorlikni taʼminlab, bu muammolarni yanada samaraliroq hal qilishlari mumkin.
Turkiy birlik va Yevroosiyo integratsiyasi
Turkiy birlik g‘oyasi mintaqaning umumiy til, madaniy va tarixiy aloqalarini hisobga olgan holda Markaziy Osiyoda chuqur aks-sado bermoqda. Ushbu konsepsiya turkiyzabon xalqlar o‘rtasida chuqurroq hamkorlikni ko‘zda tutadi va bu potensial kengroq umumiy mintaqada qudratli blokni yaratadi. Turkiy kengash kabi tashabbuslar allaqachon madaniy almashinuv, iqtisodiy sheriklik va siyosiy muloqot orqali bunday hamkorlikka zamin yaratmoqda.
Shu bilan birga, Markaziy Osiyoning Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi (MDH) va Yevrosiyo Iqtisodiy Ittifoqi (YOI) kabi Yevrosiyo integratsiya harakatlarida ishtirok etishi mintaqaviy hamkorlik uchun yana bir yo‘l ochadi. Ushbu tashabbuslar Markaziy Osiyoga kengroq geosiyosiy kontekstda chuqurroq integratsiya uchun platformani taklif qilib, sobiq Sovet respublikalari o‘rtasida iqtisodiy, xavfsizlik va siyosiy aloqalarni mustahkamlashga qaratilgan.
Tashqi taʼsirlarni muvozanatlash
Markaziy Osiyoning strategik joylashuvi uzoq vaqtdan beri yirik global kuchlar, jumladan, Rossiya, Xitoy va AQSHning eʼtiborini tortgan. Bu kuchlarning har biri mintaqada o‘z kun tartibiga ega va ko‘pincha Markaziy Osiyoning o‘zi manfaatlariga zid keladi.
Laruel tushuntirganidek, “Markaziy Osiyoda mintaqaviylik faqat iqtisodiyotlarni integratsiyalash yoki xavfsizlik ittifoqlarini shakllantirishdan iborat emas; Bu mamlakatlarga global sahnada birgalikda harakat qilish imkonini beradigan strategik o‘ziga xoslikni yaratishni nazarda tutadi. Ushbu tashqi tazyiqlarni yengish uchun Markaziy Osiyo o‘z muxtoriyatini himoya qilgan holda dunyo mamlakatlari bilan manfaatli munosabatlar o‘rnatish uchun o‘zining jamoaviy kuchini ishga solib muzokara olib borishi, yagona tuzilma sifatida harakat qilishi kerak.
Boshqa davlatlar tajribasini o‘rganish
Boshqa mintaqalar ham xuddi shunday qiyinchiliklarni muvaffaqiyatli yengib, Markaziy Osiyo uchun qimmatli saboqlar berdi. Yevropa Ittifoqi (Yevropa Ittifoqi) va Janubi-Sharqiy Osiyo davlatlari assotsiatsiyasi (ASEAN) turli davlatlar milliy suverenitetni hurmat qilgan holda chuqur integratsiyaga qanday erishishlari mumkinligi haqidagi modellarni taqdim etadi. Yevropa Ittifoqining umumiy institutlari va huquqiy asoslari hamda ASEANning konsensusga asoslangan yondashuvi Markaziy Osiyo o‘zining noyob kontekstiga moslashtira oladigan loyihalarni taklif etadi. Leven taʼkidlaganidek, “Markaziy Osiyoning mintaqaviy birlik salohiyati Yevropa va Janubi-Sharqiy Osiyodagi modellar kabi chuqur iqtisodiy va siyosiy aloqalarni rivojlantirish qobiliyatidadir”.
Kelajakka nazar
Chegaralari savdo va sayohatlar uchun ochiq, qo‘shma infratuzilma loyihalari iqtisodiy o‘sishni taʼminlovchi va xavfsizlik umumiy masʼuliyat bo‘lgan Markaziy Osiyoni tasavvur qiling. Bunday umummintaqa 70 million aholining hayotini yaxshilash bilan birga, Markaziy Osiyoni jahon miqyosida muhim o‘yinchiga aylantiradi.
Roy taʼkidlaganidek, “Global o‘zaro bog‘liqlik kuchayishi bilan Markaziy Osiyodagi mustahkam aloqalar tashqi kuchlarning mintaqa kelajagini monopoliyaga olishining oldini olishga yordam berishi mumkin”.
Markaziy Osiyo umummintaqasiga olib boradigan yo‘l qiyinchiliklardan holi emas, lekin potensial ijobiy natijalar juda katta. Tarixdan saboq olish va zamonaviy strategiyalarni qabul qilish orqali Markaziy Osiyo yaxlit, farovon kelajak yaratishi mumkin. Harakat qilish vaqti keldi va birgalikdagi saʼy-harakatlar bilan Markaziy Osiyoda yagona umumiy mintaqa yaratish orzusi haqiqatga aylanishi mumkin.
Adabiyotlar:
- Laruell, M. (2015). Markaziy Osiyoda mintaqaviylik: yangi geosiyosiy o‘yinmi yoki tugallanmagan kun tartibimi? Yevropa-Osiyo tadqiqotlari, 271-288.
- Roy, A. (2004). Markaziy Osiyoda strategik mintaqaviylik: geosiyosat va siyosiy va iqtisodiy aloqalarni mustahkamlash. Markaziy Osiyo tadqiqoti, 151-165.
Muallif: Talgat Kabdigali
Izoh (0)