Дунё тобора ўзаро боғланган ва динамик геосиёсий муҳитга дуч келар экан, умумий минтақалар ғояси, хусусан, Марказий Осиёда янги аҳамият касб этди. Тарихан цивилизациялар ва савдо йўллари чорраҳаси бўлган бу минтақа яна глобал силжишлар марказида бўлди. Чуқур иқтисодий, сиёсий ва маданий интеграция билан ажралиб турадиган умумминтақавий концепция Марказий Осиёга ривожланаётган глобал тартибнинг кучли ўйинчиси бўлиш имкониятини тақдим этади.
Таҳлилчилар ва сиёсатчилар ушбу ўзгаришлар мобайнида қандай қилиб тўғри йўл тутишни муҳокама қилар экан, Марказий Осиё давлатлари ўзларининг умумий тарихи ва стратегик позициясидан фойдаланиб, ўзаро муаммоларни ҳал қилиш ва жамоавий кучлардан фойдаланишга қодир бўлган ягона блокни шакллантириш учун янги йўлдан бориш имкониятига эга.
Пан-минтақа концепциясини аниқлаш
Пан-минтақа — бу давлат чегараларидан ташқарида жойлашган географик минтақа ёки давлатнинг иқтисодий, сиёсий ва маданий таъсир доираси.
Пан-минтақа қўшни давлатларнинг оддий иттифоқи бўлишдан кўра анча кенг тушунча; у чуқур интеграциялашган геосиёсий блокни ифодалайди. Марлен Ларуэл тушунтирганидек, “Умумий ҳудуд концепцияси сиёсий, маданий ва хавфсизлик ўлчовларини ўз ичига олган оддий иқтисодий ҳамкорликдан кўра анча кенг қамровга эга бўлган чуқур интеграцияни назарда тутади”.
Ушбу яхлит ёндашув иқтисодий ҳамкорлик ва хавфсизлик иттифоқларидан тортиб маданий бирдамликни ривожлантиришгача бўлган секторлар бўйича ягона стратегияни яратишни ўз ичига олади. Марказий Осиёда бундай интеграция умумий бошқарув тизими, ягона бозор ва ягона хавфсизлик сиёсатини ишлаб чиқишни англатади.
Тарихий контекст: Ўтмишдаги уринишлардан сабоқлар
Марказий Осиё узоқ вақтдан бери минтақавий бирликка эришишга уриниб келган, бироқ аввалги уринишлар сиёсий келишмовчилик, ташқи аралашув ва иқтисодий беқарорлик туфайли кўпинча муваффақиятсизликка учраган. Совет Иттифоқи парчаланганидан сўнг минтақа раҳбарлари интеграциянинг янги шаклларини ўрганишди, бироқ бу саъй-ҳаракатларга турли муаммолар тўсқинлик қилди. Ларуэл таъкидлаганидек, “Тарихга назар ташлайдиган бўлсак, Марказий Осиёнинг минтақавийликка уринишлари ташқи таъсирлар ва ички сиёсий келишмовчиликлар туфайли тўхтатилган, бироқ ривожланаётган геосиёсий ландшафт чинакам интеграция учун янги имкониятларни тақдим этади”.
Аввалроқ минтақа халқлари ўртасидаги ҳамжиҳатлик тасаввурини ифодаловчи ягона Туркистон орзуси пайдо бўлди. Бироқ, “Туркистон ҳақидаги тасаввур Ўрта Осиё халқлари ўртасида бирдамлик орзусини ифодалаган бўлса-да, геосиёсий воқелик ва маҳаллий сиёсий динамика қаршисида у рўёбга чиқиши қийин эди”, деб таъкидлайди Ливен.
Ўтмишдаги муваффақиятсизликлар муҳим сабоқ беради. Илк интеграция ҳаракатлари кўпинча умумий қарашларнинг йўқлиги ва етарли даражада иқтисодий ўзаро боғлиқлик туфайли издан чиқди. Бироқ бугунги кунда Марказий Осиё минтақанинг ҳозирги геосиёсий контекстини акс эттирувчи янада инклюзив, прагматик стратегияларни қабул қилиш орқали бу камчиликларни бартараф этиш имкониятига эга.
Замонавий пан-минтақа: амалий режа
Марказий Осиё умумминтақа сифатида ўз салоҳиятини рўёбга чиқариши учун ҳамкорлик ва интеграциянинг асосий йўналишларини тизимли ва истиқболли йўл билан ҳал қилиши керак.
Иқтисодий интеграция: Минтақанинг бой табиий ресурслари — нефть, газ ва қайта тикланадиган энергия — уни Европа ва Осиё ўртасидаги стратегик марказ сифатида ифодалайди. Савдо қонунларини уйғунлаштириш, тартибларни стандартлаштириш ва халқаро сармояни рағбатлантириш орқали Марказий Осиё ягона иқтисодий бозор яратиши мумкин. Бу минтақага ўзининг фойдали мавқеидан фойдаланиш имконини беради ва уни глобал савдо учун муҳим каналга айлантиради.
Сиёсий ҳамкорлик: Сиёсий бирлик ҳам бирдек муҳим. Биринчи қадам атроф-муҳит муаммолари, сув ресурсларини бошқариш ва трансчегаравий хавфсизлик каби умумий минтақавий муаммолар бўйича муҳокамаларни рағбатлантириш бўлиши мумкин. Ушбу диалоглар ривожланиб борар экан, улар миллий автономия ва жамоавий қарорлар қабул қилиш мувозанатини таъминловчи институционал бошқарув тузилмаларини яратишга олиб келиши мумкин.
Маданий ва таълим алмашинуви: Марказий Осиёнинг умумий маданий мероси бирдамлик учун мустаҳкам пойдевор яратади. Маданий фестивалларни, оммавий ахборот воситаларидаги ҳамкорликни ва таълим алмашинувини рағбатлантириш минтақавий алоқаларни мустаҳкамлаши ва умумий ўзига хосликни ривожлантириши мумкин, бу умумий минтақа муваффақияти учун жуда муҳимдир.
Хавфсизлик соҳасида ҳамкорлик: терроризм, экстремизм ва гиёҳванд моддалар савдоси доимий таҳдид солаётганлиги сабабли, хавфсизлик Марказий Осиё учун долзарб муаммо бўлиб қолмоқда. Минтақавий мудофаа иттифоқини тузиш, разведка маълумотларини алмашиш ва ҳарбий машғулотларни мувофиқлаштириш орқали Марказий Осиё давлатлари жамоавий барқарорликни таъминлаб, бу муаммоларни янада самаралироқ ҳал қилишлари мумкин.
Туркий бирлик ва Евроосиё интеграцияси
Туркий бирлик ғояси минтақанинг умумий тил, маданий ва тарихий алоқаларини ҳисобга олган ҳолда Марказий Осиёда чуқур акс-садо бермоқда. Ушбу концепция туркийзабон халқлар ўртасида чуқурроқ ҳамкорликни кўзда тутади ва бу потенциал кенгроқ умумий минтақада қудратли блокни яратади. Туркий кенгаш каби ташаббуслар аллақачон маданий алмашинув, иқтисодий шериклик ва сиёсий мулоқот орқали бундай ҳамкорликка замин яратмоқда.
Шу билан бирга, Марказий Осиёнинг Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги (МДҲ) ва Евросиё Иқтисодий Иттифоқи (ЕИИ) каби Евросиё интеграция ҳаракатларида иштирок этиши минтақавий ҳамкорлик учун яна бир йўл очади. Ушбу ташаббуслар Марказий Осиёга кенгроқ геосиёсий контекстда чуқурроқ интеграция учун платформани таклиф қилиб, собиқ Совет республикалари ўртасида иқтисодий, хавфсизлик ва сиёсий алоқаларни мустаҳкамлашга қаратилган.
Ташқи таъсирларни мувозанатлаш
Марказий Осиёнинг стратегик жойлашуви узоқ вақтдан бери йирик глобал кучлар, жумладан, Россия, Хитой ва АҚШнинг эътиборини тортган. Бу кучларнинг ҳар бири минтақада ўз кун тартибига эга ва кўпинча Марказий Осиёнинг ўзи манфаатларига зид келади.
Ларуэл тушунтирганидек, “Марказий Осиёда минтақавийлик фақат иқтисодиётларни интеграциялаш ёки хавфсизлик иттифоқларини шакллантиришдан иборат эмас; Бу мамлакатларга глобал саҳнада биргаликда ҳаракат қилиш имконини берадиган стратегик ўзига хосликни яратишни назарда тутади. Ушбу ташқи тазйиқларни енгиш учун Марказий Осиё ўз мухториятини ҳимоя қилган ҳолда дунё мамлакатлари билан манфаатли муносабатлар ўрнатиш учун ўзининг жамоавий кучини ишга солиб музокара олиб бориши, ягона тузилма сифатида ҳаракат қилиши керак.
Бошқа давлатлар тажрибасини ўрганиш
Бошқа минтақалар ҳам худди шундай қийинчиликларни муваффақиятли енгиб, Марказий Осиё учун қимматли сабоқлар берди. Европа Иттифоқи (Европа Иттифоқи) ва Жануби-Шарқий Осиё давлатлари ассоциацияси (ASEAN) турли давлатлар миллий суверенитетни ҳурмат қилган ҳолда чуқур интеграцияга қандай эришишлари мумкинлиги ҳақидаги моделларни тақдим этади. Европа Иттифоқининг умумий институтлари ва ҳуқуқий асослари ҳамда ASEANнинг консенсусга асосланган ёндашуви Марказий Осиё ўзининг ноёб контекстига мослаштира оладиган лойиҳаларни таклиф этади. Левен таъкидлаганидек, “Марказий Осиёнинг минтақавий бирлик салоҳияти Европа ва Жануби-Шарқий Осиёдаги моделлар каби чуқур иқтисодий ва сиёсий алоқаларни ривожлантириш қобилиятидадир”.
Келажакка назар
Чегаралари савдо ва саёҳатлар учун очиқ, қўшма инфратузилма лойиҳалари иқтисодий ўсишни таъминловчи ва хавфсизлик умумий масъулият бўлган Марказий Осиёни тасаввур қилинг. Бундай умумминтақа 70 миллион аҳолининг ҳаётини яхшилаш билан бирга, Марказий Осиёни жаҳон миқёсида муҳим ўйинчига айлантиради.
Рой таъкидлаганидек, “Глобал ўзаро боғлиқлик кучайиши билан Марказий Осиёдаги мустаҳкам алоқалар ташқи кучларнинг минтақа келажагини монополияга олишининг олдини олишга ёрдам бериши мумкин”.
Марказий Осиё умумминтақасига олиб борадиган йўл қийинчиликлардан ҳоли эмас, лекин потенциал ижобий натижалар жуда катта. Тарихдан сабоқ олиш ва замонавий стратегияларни қабул қилиш орқали Марказий Осиё яхлит, фаровон келажак яратиши мумкин. Ҳаракат қилиш вақти келди ва биргаликдаги саъй-ҳаракатлар билан Марказий Осиёда ягона умумий минтақа яратиш орзуси ҳақиқатга айланиши мумкин.
Адабиётлар:
- Ларуэлл, М. (2015). Марказий Осиёда минтақавийлик: янги геосиёсий ўйинми ёки тугалланмаган кун тартибими? Европа-Осиё тадқиқотлари, 271-288.
- Рой, А. (2004). Марказий Осиёда стратегик минтақавийлик: геосиёсат ва сиёсий ва иқтисодий алоқаларни мустаҳкамлаш. Марказий Осиё тадқиқоти, 151-165.
Муаллиф: Талгат Кабдигали
Изоҳ (0)