TikTok ва бошқа ижтимоий тармоқларда “депрессия” ёки “стресс” ҳақидаги видеолар миллионлаб кўрилмоқда. Бу видеолар кўпинча далилларга асосланган тиббиёт билан боғлиқ бўлмай, шифокорларга ишончсизлик сабаб пайдо бўлмоқда. Фойдаланувчилар расмий соғлиқни сақлаш тизимидан кўра ChatGPTʼга кўпроқ ишонишади.
Бундай “тиббий” контентнинг муаммоси нафақат ҳақиқий касалликларнинг белгиларини нотўғри талқин қилишда, балки самарасиз ва ҳатто зарарли бўлиши мумкин бўлган “халқ табобати” усулларининг кўплигида ҳам. Тебра компанияси ўтказган тадқиқотга кўра, TikTokʼдаги соғлиқ ҳақидаги маълумотларнинг деярли ярми ёлғон ёки чалғитувчи бўлиши мумкин.
Айниқса, илмий асосга эга бўлмаган маслаҳатлар тез-тез учрайди: масалан, “бурун бўшлиғини тозалаш” учун бурунга саримсоқ тиқиш, шамоллашдан ҳимояланиш учун пайпоққа пиёз солиш ёки “заҳарлардан тозаланиш” учун терига ёғ суртиш каби. Илмий нуқтайи назардан бемаъни бўлишига қарамай, бундай тавсиялар тез тарқалиб, миллионлаб марта кўрилади. Қисқа формат ва ҳиссий тақдимот туфайли аудитория таъсир ўтказувчиларнинг сўзларига ишонади, кўпинча уларнинг маслаҳатлари қанчалик тўғри ва самарали бўлиши мумкинлиги ҳақида ўйлаб ҳам кўрмайди.
Мутахассислар фикрига кўра, ChatGPT сингари тил моделлари қатъий ихтисослашмаган.
“Уларга асосий билимлар базасидан ташқаридаги саволлар берилганда ишончсиз, ноаниқ ёки умуман мавзуга алоқаси бўлмаган жавобларни бериши мумкин. Бундай моделлар статистик эканлигини тушуниш муҳим: улар ўрганилган матнлардаги қонуниятларни излайди ва шу асосда жавобларни шакллантиради”, дейди мутахассис. “Масалан, агар модел фақат филологик матнлар асосида шакклантирилган бўлса-ю, ундан квант механикаси ҳақида гапириб бериш сўралса, у барибир жавоб беришга уринади, аммо бу жавоб мантиқсиз бўлади ва ҳақиқий билимларни акс эттирмайди, чунки унда янги мавзу бўйича маълумот йўқ”.
Кимга ишониш керак ва текшириш зарур бўлган жиҳатлар
Фойдаланувчи дидига мослаштирилган чексиз ахборот оқими ва умуман ҳеч нарсага ишончсизлик шароитида контентни танқидий баҳолаш ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Бунинг учун манбаларни текшириш, расмий тиббий тадқиқотлар билан таққослаш, мураккаб муаммоларнинг жуда оддий ечимларига шубҳа билан қараш ва ғамхўрлик ҳамда “ҳаётий тажриба” ниқоби ортида кўпинча оддий реклама ёки фирибгарлик, баъзида эса сунъий интеллект томонидан яратилган бот яширинганини эсда тутиш лозим.
Сохта илмий контентнинг, хусусан, тиббий ва бошқа соҳалардаги, ҳийлаларига алданиб қолмаслик учун қуйидаги қоидаларга амал қилиш мумкин:
- Маълумотнинг келиб чиқиши ва уни расмийлаштириш усулини текширинг. Ишончли манба доимо маълумот қаердан олинганини кўрсатади: асл манбаларга ҳаволалар, расмий маълумотлар, илмий тадқиқотлар келтирилади. Матннинг саводли, мантиқий ва ортиқча ҳис-ҳаяжонсиз ёзилганига эътибор қаратинг — тажовузкор услуб манипуляцияга ишора бўлиши мумкин.
- Оҳангга эътибор беринг. Агар янгилик ёки блогернинг пости манбага ишора қилмаса, балки шов-шувли сарлавҳа атрофида қурилган бўлса ёки кучли ҳис-туйғуларни уйғоца — бу шубҳали контент. Ҳиссий бўёқ кўпинча сохта хабарларни вирусли тарқатиш учун қўлланади.
- Маълумотларни таққосланг. Ҳатто ахборот ишончли туюлса ҳам, сиз ишонадиган ва ишончингиз комил бўлган бошқа манбалар уни такрорлаётганини текширинг. Ҳақиқий янгиликлар бир нечта мустақил манбаларда тасдиқланади. Шунингдек, рақамлар, исмлар, географик маълумотларни текшириш муҳим — сохта хабарлар, айниқса, сунъий интеллект томонидан яратилганлари, кўпинча ноаниқликлар билан тўла бўлади.
- Инфлюенсернинг обрўси ва хатти-ҳаракатларини баҳоланг. Блогер ёки экспертга ишонишдан олдин унинг маълумотлар билан қандай ишлашини кузатинг: манбаларни кўрсатадими, маълумотларга ҳавола берадими, далиллардан фойдаланадими? Яхши инфлюенсер хатоларини тан олади. Шунингдек, унинг аудиторияси қандай шаклланганига ҳам эътибор беринг: обуначиларнинг кескин ўсиши, иштирокнинг пастлиги, бир хил изоҳлар — қўшиб ёзишнинг эҳтимолий белгиларидир.
Шу билан бирга, ижтимоий тармоқларни бутунлай бекор қилиш тўғри эмас — улар текширилмаган маълумотларнинг кенг тарқалганига қарамай, жамият тараққиёти ва оммавий маърифатга муҳим ҳисса қўшмоқда.
Изоҳ (0)